وضعیت اکوسیستم استارتاپی در ۱۴۰۲؛ سرمایه‌ای آمد و سرمایه‌ای گریخت

در سال ۱۴۰۲، اکوسیستم استارتاپی ایران شاهد فرازونشیب‌های بسیاری بوده و چالش‌های متعددی را پشت‌سر گذاشته است؛ از ماجراهای کارخانه نوآوری گرفته تا عوامل متعددی که به‌عنوان شتاب‌دهنده مهاجرت عمل می‌کنند. در سال گذشته، اگرچه شاهد توجه بیشتر شرکت‌های بزرگ به زیست‌بوم نوآوری و رشد سرمایه‌گذاری در استارتاپ‌ها بودیم، اما رویکردهای سلبی در مواجهه با شرکت‌ها و از همه مهم‌تر، اختلالات اینترنت عاملی برای سرخوردگی و تمایل به مهاجرت سرمایه انسانی متخصص و کارآمدی شد که حیات نوآوری به آن‌ها وابسته است.

دیجیاتو در این گزارش به بررسی مهم‌ترین اتفاقات اکوسیستم استارتاپی کشور در سال گذشته پرداخته است.

اینترنت؛ شتاب‌دهنده مهاجرت

موانع و محدودیت‌هایی که بر اینترنت ایران سایه انداخته، در تمام حوزه‌ها، به‌ویژه برای کسب‌وکارها، پلتفرم‌های متکی به اینترنت و شبکه‌های اجتماعی آزاردهنده است.

«انجمن تجارت الکترونیک تهران» سال گذشته گزارشی از وضعیت اینترنت کشور منتشر کرد که واکنش‌های بسیاری را برانگیخت. این گزارش بیان داشت که اینترنت کشور از نظر سرعت، کیفیت، فیلترینگ و محدودیت‌ها، در وضعیت بسیار نامناسبی قرار دارد و ایران در تعدادی از شاخص‌های مرتبط با کیفیت و اینترنت، در قعر جدول مقایسه کشورها قرار می‌گیرد.

به گفته انجمن تجارت الکترونیک تهران، پس از انتشار اولین گزارش وضعیت اینترنت کشور، قدم‌های کوچک اما امیدبخشی از سوی دولت برای رفع محدودیت‌ها برداشته شده که البته اثر چندانی نداشته است. در این گزارش آمده بود: «اینترنت این روزهای ایران تغییرات محسوسی نداشته است و می‌توان گفت که ادامه این روند وضعیت اینترنت ایران، آن را در وضعیت خطرناکی قرار می‌دهد.»

آن‌طور که در گزارش دوم وضعیت اینترنت آمده است، بیش از ۵۰ درصد از فعالان کسب‌وکارهای دانش‌بنیان کشور در مسیر مهاجرت قرار گرفته‌اند. با توجه به اینکه یکی از مهم‌ترین چالش‌های فعلی کشور بحران منابع انسانی و نیروی متخصص است، وضعیت فعلی اینترنت به یکی از مهم‌ترین دلایل موضوع مهاجرت تبدیل شده و مانند یک شتابدهنده عمل می‌کند.

«گلرنگ»؛ بازی در زمین تازه

یکی از مهم‌ترین اتفاقاتی که در ۱۴۰۲ برای اکوسیستم استارتاپی کشور رقم خورد، ورود جدی‌تر گروه صنعتی گلرنگ به اکوسیستم استارتاپی و سرمایه‌گذاری در حوزه‌های مختلف بود. خرید ۷۰ درصد از سهام «تپسی»، توسعه «اُکالا»، سرمایه‌گذاری در «الوپیک» و پلتفرم بوم‌گردی «شب» ازجمله مهم‌ترین اقدامات این گروه صنعتی در فضایی اقتصاد دیجیتال و زیست‌بوم نوآوری بود.

در نیمه اول سال، با سرمایه‌گذاری‌های گروه گلرنگ در شرکت‌های استارتاپی، بازار گستردگی بیشتری پیدا کرد و شرکت‌های فعال با رقیب‌های جدیدی روبه‌رو شدند. «اُفود» به‌عنوان رقیبی جدی برای «اسنپ‌فود» شناخته می‌شود و به‌عنوان بازیگری تازه‌نفس در حوزه سفارش آنلاین غذا حدود یک سال است که فعالیت خود را در مشهد آغاز کرده است.

«گلرنگ ونچر» با سرمایه‌گذاری در پلتفرم‌های اکوسیستم استارتاپی در حوزه‌های مختلف، به‌عنوان سرمایه‌گذاری با ریشه صنعتی به‌صورت جدی‌تر ورود کرد. از سوی دیگر، شروع فعالیت «یکتاونچرز» به‌عنوان بازوی سرمایه‌گذاری شرکت یکتانت و پیوستن سی‌آرام آسانیتو به گروه یکتانت نیز از اخبار قابل‌توجه سال گذشته در اکوسیستم استارتاپی کشور بود.

این رویدادها اگرچه گره‌خوردن صنعت با نوآوری را نوید می‌دهد، اما ممکن است به‌دلیل تفاوت‌هایی که در طبیعت کسب‌وکارهای سنتی و اقتصاد دیجیتال وجود دارد، مشکلاتی ازجمله چالش‌های مدیریتی هم به‌وجود آورد. شاید بتوان تغییرات مدیریتی تپسی در روزهای پایانی سال گذشته را نیز از تبعات همین مشکلات دانست. «میلاد منشی‌پور»، مدیرعامل وقت تپسی، پس از تغییرات سهامداری در این تاکسی اینترنتی، از سمت مدیرعاملی کناره‌گیری کرد و دلیل آن‌ را تفاوت در دیدگاه مدیریتی اعلام نمود.

حملات سایبری؛ داده‌های مردم روی دایره

در سال گذشته، اکوسیستم استارتاپی شاهد حمله‌های متعدد سایبری بود. در شهریورماه ۱۴۰۲، هم‌زمان با حمله سایبری به شرکت‌های بیمه، شرکت تپسی نیز مورد حمله هکرها قرار گرفت. میلاد منشی‌پور دراین‌خصوص در شبکه اجتماعی ایکس اعلام کرد که بخشی از اطلاعات کاربران به دست هکرها افتاده و اقدامات لازم انجام شده است. همچنین گروه هک IRLeaks ادعا کرد که اطلاعات ۱۹ شرکت بیمه را سرقت کرده است و برای فروش اطلاعات از بیمه‌شدگان، قیمت تعیین کرد. در این فهرست، شرکت‌های بیمه البرز، دانا، معلم، سامان و آتیه جز شرکت‌های مورد حمله قرار گرفته بودند. علاوه‌برآن، در شهریورماه اطلاعات شخصی ۲۷ میلیون مسافر و ۶ میلیون راننده تپسی فاش شد. این حوادث نشان می‌دهد که پلتفرم‌های اینترنتی با مشکلات امنیتی جدی در حفاظت از اطلاعات کاربران مواجه هستند.

هک اسنپ‌فود نیز از حملات دیگر سایبری سال گذشته بود. اسنپ‌فود در بیانیه خود مسئولیت این اتفاق را پذیرفت و اعلام کرد اطلاعاتی که در اختیار هکرها قرار دارد، توسط این تیم فروخته نشده است. اسنپ‌فود به دیجیاتو گفت: «ما با هکر درحال مذاکره هستیم و دیتا فروخته نشده و نخواهد شد.» تیم هکر نیز در پیگیری‌های دیجیاتو، این موضوع را تأیید کرد.

در پی حملات متعدد سایبری، «عیسی زارع‌پور»، وزیر ارتباطات، روز ۲۵ بهمن‌ماه سال ۱۴۰۲ گفت لایحه حریم خصوصی کاربران در کمیسیون حقوقی و قضایی مجلس مورد بررسی قرار گرفته است و تا پایان سال نهایی می‌شود. اما اکنون که نزدیک به یک ماه از ۱۴۰۳ گذشته، لایحه حفاظت از داده‌های کاربران همچنان درحال بررسی است.

آخرین خبر درباره این لایحه، اظهارنظر روز ۱۵ فروردین‌ماه وزیر ارتباطات است. زارع‌پور اعلام کرد که لایحه امنیت کاربران در کمیسیون حقوقی-قضایی دولت در دست بررسی است و مراحل پایانی خود را طی می‌کند. از سوی دیگر، به گفته او، بخش‌هایی از این لایحه نیاز به تأیید قوه قضاییه دارد و به همین منظور با رئیس قوه نامه‌نگاری شده است.

پلمب و بازداشت؛ اکوسیستم زیر تیغ

علی‌رغم حمایت‌های محدود از شرکت‌های دانش‌بنیان و استارتاپی توسط دستگاه‌های متولی، برخوردهای تند با مدیران این شرکت‌ها، به‌ویژه با مدیران پلتفرم‌ها در سال ۱۴۰۲ ادامه یافت. بلاتکلیفی موضوع مسئولیت کاربر و پلتفرم در سال‌های اخیر همواره چالش‌برانگیز بوده و همچنان رویه مشخصی در این زمینه مورد توافق قرار نگرفته است.

دستگیری مسعود طباطبایی، مدیرعامل دیجی‌کالا، با حکم دادسرای امنیت و به اتهام تبلیغات و تصاویر توهین‌آمیز، پلمب شرکت‌ دیجی‌کالا به‌علت حجاب، از دسترس خارج‌شدن سایت طاقچه، تعلیق خدمات ازکی‌وام، تذکر به تپسی و اسنپ از سوی سازمان تعزیرات حکومتی که به حذف گزینه «عجله دارم» انجامید، مهم‌ترین موارد تقابل دستگاه‌ قضا با شرکت‌های نوآور در سال ۱۴۰۲ بود.

در مردادماه، ساختمان دیجی‌کالا توسط اماکن فراجا پلمب شد و اخباری مبنی بر تشکیل پرونده قضایی درباره حجاب کارمندان آن منتشر گردید. همچنین پلتفرم طاقچه نیز به‌طور ناگهانی از دسترس خارج شد و برای میلیون‌ها کاربر دسترسی به کتاب‌های خریداری‌شده مسدود گردید. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی دراین‌باره اعلام کرد که اپلیکیشن طاقچه برای دریافت مجوز قانونی اقدام نکرده و به همین دلیل فعالیت آن تعلیق شده است. اما درنهایت در تاریخ ۱۱ مرداد، طاقچه دوباره فعال شد.

ازکی‌وام نیز در تاریخ 9 مردادماه متوقف شد. بیمه مرکزی ایران اعلام کرد که مجوز فعالیت شرکت ازکی تا اطلاع ثانوی تعلیق شده است. درنهایت، این استارتاپ نیز در تاریخ 10 مرداد از رفع تعلیق خود خبر داد.

پرونده‌ «مسعود طباطبایی»، مدیرعامل دیجی‌کالا نیز به‌دلیل تصاویر چاپ‌شده روی برخی از محصولاتی که در این پلتفرم فروشگاه اینترنتی عرضه می‌شوند، شکل گرفت. پس از این اتفاق، دیجی‌کالا با انتشار بیانیه‌ای، ضمن عذرخواهی از کاربران بابت وجود کالاهای یک فروشنده خاص، اعلام کرد که تمامی اقدامات نظارتی برای حذف این کالاها و عدم تکرار این اتفاق را انجام خواهد داد. در متن بیانیه دیجی‌کالا آمده که «فروش کالاهای منطبق با چهارچوب‌های فرهنگی و دینی مردم، همیشه از اولویت‌های این فروشگاه اینترنتی بوده است». این اتفاق واکنش‌های بسیاری را از بازیگران اکوسیستم استارتاپی به‌همراه داشت. از مهم‌ترین این واکنش‌ها می‌توان به ابراز سرخوردگی جوانان و فعالان اقتصاد دیجیتال در کشور اشاره کرد.

ابر آروان؛ تحریمی که شکست

در خردادماه سال گذشته، خبر تحریم‌شدن شرکت «ابر آروان» توسط وزارت خزانه‌داری آمریکا، یکی از مهم‌ترین اخبار اکوسیستم استارتاپی ایران تلقی می‌شد.

 وزارت خزانه‌داری آمریکا با صدور بیانیه‌ای اعلام کرد که تحریم‌هایی را علیه دو شرکت «نویان ابرآروان» با نام تجاری «ابر آروان» و همچنین شرکت «آروان گلوبال» مستقر در دبی، به اتهام تسهیل سانسور اینترنتی اعمال کرده است. ابر آروان نیز در واکنش به این موضوع، این اتهامات را رد کرد. همچنین «پویا پیرحسینلو»، مدیرعامل ابر آروان و «فرهاد فاطمی»، مدیر فنی این شرکت و هم‌بنیانگذار ابر آروان نیز در فهرست تحریم‌های وزارت خزانه‌داری آمریکا قرار گرفتند.

حتی در شبکه‌های مختلف اجتماعی، افکار عمومی علیه این شرکت به دلایلی همچون ایفای نقش در پروژه‌های دولتی و وزارت ارتباطات برای ایجاد نسخه‌ای ملی از اینترنت، واکنش‌های بسیاری را به همراه داشت.

به‌تازگی اتحادیه اروپا پس از حدود یک سال و نیم، نام «ابر آروان» را از لیست تحریم خود خارج کرده است. ابر آروان در واکنش به این تصمیم، در صفحه اینستاگرام خود نوشت:‌ «در‌ پی شکایت آروان‌کلاد و ارائه مستندات فنی و حقوقی به دیوان دادگستری اروپا (European Court of Justice)، این شرکت از فهرست تحریم‌های اتحادیه اروپا خارج شد. آروان‌کلاد از این تصمیم شورای اروپا استقبال می‌کند و به اقدامات حقوقی خود در محاکم و مراجع بین‌المللی ادامه خواهد داد.»

کارخانه نوآوری آزادی؛ کورسویی ته دالان امید

در نیمه اول سال ۱۴۰۲، کارخانه الکترودسازی «آما»،‌ مالک کارخانه نوآوری آزادی، با انتشار اطلاعیه‌ای در کدال اعلام کرد که قصد فروش این کارخانه را در قالب مزایده دارد. شرکت «هم‌آوا»، مجموعه‌ای که کارخانه نوآوری را از آما اجاره کرده است، خبر داد که مهلت ۳۰ روزه برای تخلیه کارخانه نوآوری داده شده است. هم‌آوا این اقدام را تخریب آرزوهای یک نسل از جوانان توصیف کرد و در بیانیه خود نسبت به این فرجه یک‌ماهه برای تخلیه ابراز نگرانی و اعلام کرد روزانه ۴ هزار نفر به‌طور میانگین در این کارخانه رفت‌وآمد دارند.

در آبان‌ماه سال گذشته، شرکت هم‌آوا اعلام کرد که شرکت آما فرجه‌ای ۳۰ روزه برای تخلیه این مرکز به مستأجران داده است و محل کارخانه باید تا ۸ آذرماه ۱۴۰۲ به‌صورت کامل تخلیه شود. براساس بیانیه هم‌آوا، تخلیه قهری کارخانه می‌تواند صدها میلیارد تومان خسارت مادی و معنوی به اقتصاد شرکت‌های مستقر در آن وارد کند. درنهایت پس از مذاکراتی طولانی و با پرداختن رسانه‌های مختلف به این موضوع، قرار بر این شد که «سیلیکون‌ولی ایران» تا آخر اردیبهشت‌ماه ۱۴۰۳ برقرار باشد. در پایان، هم‌آوا اعلام کرد که تمدید اجاره این ملک تأیید شده است و فعالان کارخانه نوآوری آزادی می‌توانند به فعالیت خود ادامه دهند.

ارزش‌گذاری دارایی‌های نامشهود؛ نفس راحت اکوسیستم

با دیجیتالیزه شدن روزافزون اقتصاد کشورها، ارزش‌گذاری مناسب دارایی‌های نامشهود، اصلی بنیادین در زیرساخت اقتصاد دانش‌بنیان محسوب می‌شود و محاسبه هزینه‌های ایجاد دارایی‌های نامشهود و ثبت دفتری آن، از اولین و مهم‌ترین قدم‌های هر استارتاپ است. همچنین مواردی مثل هزینه‌های تحقیق و توسعه، اخذ حقوق مالکیت معنوی مثل برند و ایده‌های اختراع، سرمایه‌گذاری در فناوری‌های نوظهور و سایر فعالیت‌ها به ارزش‌گذاری دارایی‌های نامشهود مرتبط می‌شود.

درنهایت با مطالبه‌گری‌های متعدد شرکت‌های استارتاپی و اکوسیستم، همچنین معاونت علمی و وزارت اقتصاد و سازمان حسابرسی، دستورالعملی به نام «ارزش‌گذاری دارایی‌های نامشهود» تدوین و ابلاغ شد که می‌توان آن را به‌نوعی «نفس راحت کشیدن» برای اکوسیستم استارتاپی کشور دانست. یکی از اهداف تدوین این دستورالعمل، تکمیل حلقه‌های نظام جدید ارزش‌گذاری دارایی‌های نامشهود اعلام شده است.

اکوسیستم استارتاپی؛ شور زندگی در شرایط سخت

روند تطور فناوری و نوآوری با سرعتی شتابان از تمام چهارچوب‌ها و برخی صنایع پیشی می‌گیرد. اقتصاد دیجیتال نیز با تسهیل‌کنندگی خود، به‌صورت روزافزون بر تمام اجزا و اعضای جامعه تأثیر می‌گذارد و همگام با تکنولوژی و ابزارهای آن، با سرعت بالا رشد می‌کند.

سختگیری‌های رگولاتوری و برخوردهای مختلف آن با اکوسیستم استارتاپی، علاوه بر اینکه پای سرمایه‌گذاران خارجی را از کشور بریده، سایه‌ افسردگی ملی را بر اکوسیستم استارتاپی کشور و شرکت‌های بزرگ و کوچک آن گسترده‌تر کرده است. سنگ انداختن در این مسیر و محدودسازی‌های متعدد، تنها باعث جاماندن کشور از جریان رشدی که درحال رخ‌دادن است، می‌شود. براساس گزارش منتشرشده از سوی رصدخانه مهاجرت ایران، حدود ۷۰ درصد از نیروهای متخصص کشور درصدد مهاجرت از کشور هستند، درحالی‌که سایر کشورها بیش‌ازپیش آغوششان به روی کارآفرینان و بازیگران استارتاپی باز است. بازیگران اکوسیستم استارتاپی کشور درصدد آن هستند که با ایجاد بسترهای مشارکتی برای تعامل بخش دولتی و خصوصی، به تسهیل فعالیت‌ها، رفع چالش و موانع بپردازند. همچنین در ادامه بتوانند به بهترین وجه به فعالیت خود ادامه دهند و مثمر ثمر باشند تا درنهایت، هم‌زمان با ورود سرمایه‌های اقتصادی، سرمایه‌های ارزشمند دیگری مثل جوانان متخصص و پُرانگیزه از کشور نگریزند.