یک بازار زیرزمینی به وسعت ایران؛ فیلترینگ به کام فیلترشکن‌فروش‌ها
حجم معاملات این بازار از ۵ تا ۲۰ هزار میلیارد تومان برآورد می‌شود
در دیجیاتو ثبت‌نام کنید
جهت بهره‌مندی و دسترسی به امکانات ویژه و بخش‌های مختلف در دیجیاتو عضو ویژه دیجیاتو شوید.
عضویت در دیجیاتوتازههای تکنولوژی
از چندصد هزار تومان تا چندصد میلیون تومان در ماه؛ اگر از درآمد فروش VPN در ایران پرسیده باشید، این خلاصه آن است. فیلترکردن بی‌محابای شبکه‌های اجتماعی محبوب و سایت‌های پرکاربرد در سال‌های اخیر، علاوه بر آسیب‌های امنیتی فراوانی که ایجاد کرده، یک بازار زیرزمینی به وسعت کشور نیز تشکیل داده است؛ بازاری که حجم معاملات آن از ۵ هزار میلیارد تومان تا ۲۰ هزار میلیارد تومان برآورد شده و اگرچه بخش زیادی از آن، در دست عده‌ای خاص قرار دارد، بسیاری از آدم‌های عادی را هم به خرده‌فروش فیلترشکن تبدیل کرده است. دیجیاتو، در این گزارش، در گفت‌وگو با چند فروشنده و خریدار VPN، اوضاع این بازار را بررسی کرده است.
بازارسازی دولت‌ها برای فیلترشکن‌فروش‌ها
محمد، چهار سال است که VPN می‌فروشد و درحال‌حاضر کانالش حدود ۱۰ هزار عضو دارد. او درباره شکل‌گیری این بازار توضیح می‌دهد: «تا قبل از سال ۹۸ که سیستم فیلترینگ دیگری اجرا می‌شد، مردم عادی نیازی به فیلترشکن پولی نداشتند و برنامه‌های رایگانی مثل سایفون هم کارشان را راه می‌انداخت اما از سال ۹۸ سیستم فیلترینگ عوض شد و بعد هم از سال ۱۴۰۱ که فیلترینگ شدت گرفت، خرید VPN هم خیلی بیشتر شد.»
پنجمین گزارش کیفیت اینترنت ایران که انجمن تجارت الکترونیک آن را اواسط مرداد ۱۴۰۴ منتشر کرد، صحبت‌های محمد را تایید می‌کند. طبق این گزارش، از کل کاربران اینترنت در کشور، ۸۶ درصد از فیلترشکن استفاده می‌کنند و اگر به سراغ جوانان زیر ۳۰ سال برویم، میزان استفاده به ۹۳.۸ درصد می‌رسد.
نکته قابل‌توجهی که گزارش انجمن به آن اشاره می‌کند، این است که به رغم حضور همیشگی محدودیت‌های فیلترینگ در اینترنت، «۶۲.۲ درصد از کاربران پیش از سال ۱۴۰۱ و فیلتر شبکه‌های اجتماعی، از فیلترشکن و پروکسی‌ها استفاده نمی‌کردند.»
سعید، کارشناس دیجیتال‌مارکتینگ و از مشتریان ثابت VPN، معتقد است که این روزها هرکس که کسب‌‌وکارش ربطی به اینترنت دارد، نمی‌تواند برای فیلترشکن هزینه نکند. او توضیح می‌دهد: «با توجه به وضعیت جهانی و همینطور شرایط اقتصادی کشور ما، کسب‌وکارهای زیادی در بستر تلگرام و اینستاگرام شکل گرفته است که هر دو با اینکه چند میلیون کاربر در کشور دارند، فیلتر هستند. این فقط بخشی از ماجراست. تقریبا همه کسب‌وکارها برای فعالیت وابسته به فیلترشکن هستند چون اکثر سرویس‌های مطرح دنیا یا تحریم هستند یا فیلتر.»
گزارش کیفیت اینترنت ایران به این نکته هم پرداخته و اعلام می‌کند که در تیر ۱۴۰۴، از ۱۰۰ دامنه‌ای که بیشترین پوشش را در میان کشورها داشته‌اند، بیش از ۵۰ مورد دچار فیلترینگ یا اختلال بالا شده‌اند.
همین باعث شده که ۱۵.۲ درصد از کاربران اینترنت در ایران علاوه بر هزینه خرید اینترنت، مبلغی از درآمدشان را هم صرف فیلترشکن و پروکسی‌های پولی کنند. ۴.۵ درصد دیگر از کاربران هم از فیلترشکن‌های پولی دوستانشان استفاده می‌کنند.
شغلی پردرآمد، با کمی دردسر
این بازار با کاربران میلیونی، روزبه‌روز فروشندگان بیشتری را به سمت خود جذب می‌کند. محمد می‌گوید میانگین هزینه ماهانه یک اشتراک VPN برای کاربرانش، ۱۲۰ هزار تومان است. بنابراین او با داشتن ۵۰۰ مشتری می‌تواند ماهانه تا ۶۰ میلیون تومان درآمد داشته باشد؛ اما داشتن این تعداد مشتری چقدر واقع‌بینانه است؟ محمد می‌گوید: «به همین راحتی‌ها نیست و دردسرهای خودش را دارد. بالا نگه‌داشتن سرویس یک کار ۲۴ساعته است و دانش فنی هم می‌خواهد. پیداکردن مشتری و اعتمادسازی هم مخصوصاً در شروع کار خیلی سخت است.»
عمده فروشندگان خرد، به مشتریان شماره کارت می‌دهند و عده‌ای هم درگاه پرداخت دارند. برخی دیگر امکان پرداخت با رمزارزها را هم برای مشتریانشان فراهم کرده‌اند.
جواد که در یک شرکت ارائه محصولات ابری کار می‌کند و فروش VPN شغل جانبی‌اش محسوب می‌شود، تمام دردسر این کار را «زحمت پشتیبانی» می‌داند. او می‌گوید: «با ابزارهایی که بعد از سال ۱۴۰۱ توسعه‌دهنده‌های ایرانی روی بستر VPN چینی ساختند، امروز کار راه‌اندازی خیلی ساده شده. با هزینه خیلی کمی می‌توانید یک سرور بخرید و نهایتاً در چندساعت آن را راه‌اندازی کنید. سختی این کار، سروکله‌زدن با مشتری است. مخصوصا وقت‌هایی که اینترنت دچار اختلال سراسری می‌شود؛ مثل همین جنگ اخیر.»
جواد یادآوری می‌کند که هرازچندگاهی با تغییرات در سیستم فیلترینگ، ممکن است برخی پروتکل‌ها مسدود شوند یا به روش دیگری کیفیت VPN پایین بیاید: «ولی همه این‌ها تلاش بیخود است. همیشه یکی راهی پیدا می‌شود فقط کمی به دردسر می‌افتیم تا روش‌های جدید را پیاده کنیم و تعدادی از مشتریانمان را هم هربار از دست می‌دهیم که چاره‌ای نیست دیگر.»
همانطور که جواد اشاره می‌کند ابزارهایی که برای دورزدن فیلترینگ و تحریم‌ها در سال‌های اخیر توسعه یافته‌اند، در استقبال از فروش VPN تاثیر به‌سزایی داشته‌اند. عباس که در یکی از روستاهای اطراف میناب ساکن است، ۸ ماهی می‌شود که فروشندگی VPN را شروع کرده است. او از طریق یکی از آشنایانش در تهران با این کار آشنا شده و اول یک سرور برای خودش و آشنایانش خریده و بعد سراغ فروش رفته است. عباس که حالا ۱۳۰ نفر مشتری ماهانه دارد، می‌گوید: «این کار هزینه خاصی ندارد. فقط هزینه سرور است که با همان هفت هشت مشتری اول درمی‌آید. بقیه‌اش کلا سود است. تعداد مشتری‌ها که زیاد بشود، نهایتاً یک سرور دیگر اضافه می‌کنی. الآن با ماهی ۱۰ دلار می‌توانی یک سرور خوب داشته باشی که صدها نفر را راحت پوشش می‌دهد.»
کج‌دار و مریز قانون با فیلترشکن‌فروش‌ها
بااین‌حال، رونق بازار VPN مسئولان را به تکاپو انداخته که خریدوفروش آن را جرم‌انگاری کنند. در سال ۱۴۰۱، «عیسی زارع‌پور»، وزیر وقت ارتباطات و فناوری اطلاعات، اعلام کرد که «این کار غیرمجاز است اما الآن البته تلاش‌هایی دارد صورت می‌گیرد تا علاوه بر غیرمجازبودن، جرم‌انگاری هم بشود.»
مدتی بعد هم اعلام شد که قوه قضائیه از وزارت ارتباطات خواسته فهرست فروشندگان را اعلام کند تا با آن‌ها برخورد شود. براین‌اساس، مقرر شد که فروشندگان VPN و فیلترشکن‌های غیرمجاز، مشمول مجازات ماده ۷۵۳ قانون مجازات اسلامی شوند. طبق این ماده، تولید یا انتشار یا توزیع و دردسترس قراردادن یا معامله داده‌ها یا نرم‌افزارها یا هرنوع ابزار الکترونیکی که صرفاً به منظور ارتکاب جرایم رایانه‌ای به کار می‌رود، جرم محسوب می‌شود و مجرم به حبس از ۹۱ روز تا یک سال یا جزای نقدی از ۲ تا ۸ میلیون تومان و یا هردو مجازات محکوم می‌شود.
«مسعود پزشکیان» نیز وقتی سکان دولت چهاردهم را به دست گرفت، در نخستین جلسه شورای عالی فضای مجازی در این دولت، بر مقابله با فیلترشکن‌فروش‌ها تاکید کرد و برخی نمایندگان مجلس نیز در مقاطع مختلف، در پی جرم‌انگاری فروش فیلترشکن‌های غیرمجاز بوده‌اند.
اما این شمشیر داموکلس در حالی همواره بالای سر فروشندگان خرده‌پای VPN آویزان بوده که اخیراً «ابوالحسن فیروزآبادی»، دبیر سابق شورای عالی فضای مجازی، در گفت‌وگو با انتخاب، اعلام کرد که «بعضی از شرکت‌های غیرخصوصی در ایران VPN می‌فروشند.» و حجم فروش VPN از سوی این شرکت‌ها را هم «قابل‌توجه» دانست و پیش‌تر هم مقامات مسئول، از جمله «محمدجواد آذری جهرمی»، وزیر اسبق ارتباطات، از وجود «مافیا» در این حوزه خبر داده بودند و حتی عده‌ای از این مقامات، این مافیا را مانع رفع فیلترینگ دانسته‌اند.
بااین‌حال، هرازچندگاهی اخباری از برخورد با فروشندگان VPN منتشر می‌شود که احتمالاً بزرگترین مورد آن دستگیری دو فروشنده در قم در آبان ۱۴۰۲ بوده که گردش حسابشان از سوی دادستانی، ۴۶ میلیارد تومان اعلام و گفته شده بود این دو نفر ۱۸۰ هزار کاربر داشته‌اند. همین نگرانی دائمی‌ای را برای کسانی که به این کار مشغول هستند، ایجاد کرده است. محمد دراین‌باره می‌گوید: «در این چندسال کسی به من گیر نداده ولی همیشه این خطر را احساس می‌کنم و نگرانش هستم. حتی موردی بوده که مشتری وقتی از سرویس ناراضی بوده تهدیدم کرده که کارم را گزارش می‌کند.»
خود کرده جرم و خلق گنهکار می‌کنی
دراین‌میان، دولت‌ها و نهادهای مختلف بارها از گردش مالی فروش فیلترشکن‌ها انتقاد کرده‌اند و آن را باعث آسیب به اقتصاد کشور دانسته‌اند اما کنار هم گذاشتن قطعات پازل فیلترینگ، در نهایت این مسئله را به وضوح نشان می‌دهد که سیاست‌گذاری دولت‌ها خود اصلی‌ترین عامل شکل‌گیری این بازار چند هزار میلیارد تومانی بوده است. حداقل ۸۶ درصد از کل کاربران اینترنت در کشور برای دسترسی به شبکه‌های اجتماعی به فیلترشکن نیاز دارند و برای بسیاری این شبکه‌های اجتماعی منبع درآمد هم هستند و با چنین حجمی از نیاز، شکل‌گیری بازار نیز دورازانتظار نیست.
در چنین شرایطی، دولت‌ها نمی‌توانند نقش خود را در شکل‌گیری این بازار زیرزمینی انکار کنند و اگر آن را آسیبی برای اقتصاد کشور می‌دانند هم بهتر آن است که به جای خرده‌برخوردهای مقطعی، دست‌ها را از روی دکمه فیلترینگ بردارند.
برای گفتگو با کاربران ثبت نام کنید یا وارد حساب کاربری خود شوید.