سیستم ایمنی بدن انسان چگونه کار می کند؟ [قسمت اول]

سرتاسر بدن ما توسط شبکه امنیتی قدرتمندی تحت حفاظت قرار دارد که «سیستم ایمنی» خطاب می شود. سیستم ایمنی طراحی شده تا روزانه در برابر میلیون ها میکروب از جنس مختلف، باکتری، ویروس، سموم، انگل ها و هر ارگانیسم زنده ای که به ما ضربه وارد می کنند، بایستد.

برای درک بهتر قدرت سیستم ایمنی، بهتر است وقتی یک موجود زنده از پای در می آید، آن را تحت نظر بگیرید و از هم پاشیدن اش را تماشا کنید. وقتی یک موجود زنده می میرد، سیستم ایمنی اش همزمان با هر سیستم پویای دیگر در بدن اش، متوقف می شود. در عرض چند ساعت، بدن مورد تهاجم همه جور باکتری، میکروب و انگلی قرار می گیرد.

هیچ یک از این موجودات کوچک و مزاحم زمانی که زنده هستید قادر به ورود به بدن شما نیستند اما به محض اینکه سیستم ایمنی متوقف شود، درب اصلی به روی شان باز می شود. زمانی که می میریم، تنها چند هفته زمان لازم است تا تمام گوشت و پوست بدن مان خوراک باکتری ها و دیگر میکروب ها شود. پس از آن فقط اسکلت کلی باقی می ماند.

بنابراین واضح است زمانی که سیستم ایمنی مثل ساعت کار می کند، اتفاقات عجیب و غریبی در حال رخ دادن است. در غیر این صورت ما باید در این دنیای پر از میکروب و انگل همچون مردگان متحرک می بودیم که قسمت های مختلف بدن مان هر ثانیه خوراک میلیون ها موجود ریز بود.

سیستم ایمنی، پیچیده اما جذاب است و دو دلیل عمده وجود دارد که همه ما اطلاعات بیشتری در موردش داشته باشیم، فارغ از اینکه در چه شاخه ای تحصیل می کنیم. اول از همه اینکه در زمان بیماری با اتفاقاتی که درون بدن تان رخ می دهد آشنا خواهید شد و می فهمید که علت تب، سر درد، گر گرفتگی و باقی علائم بیماری چیست. مورد دوم اینکه متوجه خواهید شد علت مصرف دارو چیست و آگاهی بیشتری حین مصرف آنتی بیوتیک ها پیدا خواهید کرد؛ مسئله ای که اخیرا توجه بسیاری را به خود جلب کرده است.

در ادامه با دیجیاتو همراه باشید.

سیستم ایمنی در نگاه اول

مثل ساعت دقیق و با برنامه است. اغلب مواقع اصلا حضور آن را حس نمی کنیم و نمی فهمیم که سربازها در بدن ما هر ثانیه به مبارزه مشغول اند اما به محض اینکه مریض می شویم یا عفونتی می گیریم، ضعف سیستم ایمنی خودش را نشان می دهد. با این حال، سیستم ایمنی به چندین و چند روش مختلف در برابر مهاجمین ایستادگی می کند و هر از چند گاهی ما متوجه آن می شویم.

برای مثال، وقتی دست خود را می بُرید، همه جور باکتری و ویروسی از قسمت بریده شده وارد جریان خون شده و به بدن حمله می کنند. تصور کنید یه تکه چوب ریز دست شما را خراش داده و سبب خون ریزی شده. احتمالا خرده های چوب در بدن شما باقی مانده اند و روی آن ها پر است از میکروب های مختلف.

در این شرایط، بدن شروع می کند به مبارزه با بیگانگان و همزمان بخش های دیگری مشغول به بستن زخم هستند. معمولا با رسیدگی مناسب اتفاق خاصی رخ نمی دهد اما در برخی شرایط، یک زخم کوچک می تواند به عفونت تبدیل شده و بدن را بیش از پیش درگیر کند. التهاب و ایجاد چرک، علائم عفونت هستند.

وقتی پشه شما را نیش می زند به قرمزی پوست خود توجه کرده اید؟ در واقع، نیش پشه هیچ نقشی در قرمز کردن پوست شما ندارد، بلکه این تغییر رنگ نشان از فعالیت صحیح و سالم سیستم امنیتی بدن شما است.

روزانه و حتی همین حالا شما در حال تنفس انواع و اقسام باکتری ها و ویروس های معلق در هوا هستید و سیستم ایمنی بدون اخطار مستقیمی به شما، آن ها را از بین می برد. اما وقتی که این میکروب ها بتوانند از سد دفاعی گذر کنند، سبب ایجاد سرما خوردگی، آنفلوآنزا و ... می شوند. بیماری ها نشانه مستقیم در ضعف سیستم ایمنی بدن شما هستند.

قطعا تا به حال پیش آمده که اول فصل سرما دچار سرماخوردگی فصلی شوید و پس از آن تا چند ماه بعد در برابر بیماری مقاومت از خود نشان دهید. این مسئله نشان می دهد که سربازهای بدن شما متوجه حقه های دشمن شده اند و برایش آماده اند. بنابراین در هر بار پاتک، میکروب ها شکست می خورند.

علاوه بر نفس کشیدن، خوردن نیز راه دیگری برای وارد کردن اسب تروجان به بدن است. با این حال، اغلب میکروب ها توسط آنزیم های موجود در آب دهان یا توسط اسید قدرتمند معده از بین می روند. اما اگر یکی از این مهاجمین دلیر بتواند از تمام سدهای دفاعی گذر کند، سبب مسمومیت غذایی خواهد شد. اسهال و استفراغ معمولا نشانه های واضحی از کم آوردن نیروهای دفاعی شما هستند.

شاید شما هم به یک چیز خاصی آلرژی داشته باشید. آلرژی، پاسخ دندان شکن سیستم دفاعی بدن انسان به چیزی است که عموما خطرساز نیست و دیگر انسان ها واکنشی به آن نشان نمی دهند. گاهی این آلرژی ساده است و گاهی خطرساز.

دیابت، نمونه عملکرد اشتباه سیستم دفاعی بدن است. در این حالت، سرباز ها به سلول های خاصی در پانکراس حمله کرده و آن ها را از بین می برند. یا آرتریت روماتوئید نیز مشابه همین مسئله را در مفاصل ایجاد می کند. در بسیاری از بیماری ها، هیچ عامل خارجی دخیل نیست، بلکه صرفا صحبت از خطای عملکردی سیستم ایمنی در میان است.

یک نشانه دیگر از وجود چنین سیستمی در بدن ما زمانی خودش را نشان می دهد که عضوی خارجی به بدن خود راه می دهیم. برای مثال یک کلیه از شخصی دیگر دریافت می کنیم. در این میان، سیستم ایمنی، کلیه دریافتی را عاملی بیگانه شناسایی کرده و در صدد از بین بردن آن است اما با مصرف داروهای سرکوب کننده سیستم ایمنی، می توان در برابر آن ایستاد.

موارد ابتدایی در مورد سیستم ایمنی

بگذارید از ابتدا شروع کنیم. چه می شود وقتی یک فردی می گوید «حس می کنم مریض شده ام»؟ مریض شده ام یعنی چی و اصلا مریضی یعنی چه؟ با درک بهتر انواع مختلف بیماری ها، راحت تر می توان متوجه لشگرکشی های سیستم ایمنی شد.

وقتی مریض می شوید، بدن شما دیگر حالت عادی خود را ندارد و با تمام پتانسیل های خود به کار ادامه نمی دهد. راه های بسیاری وجود دارد که ابتلا به بیماری را سبب می شود و مروری بر آن ها داریم.

وقتی آسیب فیزیکی می بینید، برای مثال در یک تصادف، استخوان دست تان می شکند، در عمل وارد پروسه مریض بودن شده اید، چرا که بدن شما مانند لحظات قبل اش نیست و نمی تواند به درستی کار کند. بنابراین همه چیز درون بدن دست به دست هم می دهد تا استخوان شکسته شده ترمیم شود.

کمبود ویتامین و مواد معدنی مسئله مهم دیگری است که میلیون ها انسان همین حالا با آن درگیر هستند. اگر به اندازه کافی ویتامین D کسب نکنید، بدن شما قادر به متابولیز کلسیم نیست و بنابراین نرمی استخوان خواهید گرفت.

کسانی که این بیماری را دارند، عمدتا استخوان های شان شکننده است و در سنین بالاتر بدن شان فرم خود را از دست می دهد. استخوان ها به درستی رشد نمی کنند و تحت فشار قرار می گیرند. از سوی دیگر، اگر ویتامین C کافی دریافت نکنید، تورم و خونریزی لثه، تورم مفاصل و کبودی پیدا خواهید کرد. اگر به اندازه کافی آهن در بدن شما نباشد هم کم خونی به سراغ تان خواهد آمد. و این مسئله در مورد هر ماده معدنی و ویتامین دیگری صادق است.

در برخی موارد، یک عضو از بدن شما دچار آسیب دیگی یا ضعف می شود. برای مثال، یکی از مرض های قلبی، به علت انسداد عروق ایجاد می شوند. در این حالت، ماهیچه های قلب به اندازه کافی خون دریافت نمی کنند تا آن را به سایر نقاط بدن پمپاژ کنند. یا یک مورد از بیماری های شش، سیروز است که در نتیجه نوشیدن بیش از حد الکل ایجاد می شود.

بیماری های ژنتیکی هم مشکل بزرگی هستند. گاهی اوقات در کپی برداری از DNA مشکلاتی ایجاد می شود و در نتیجه این اشتباه، با فقدان پروتئین مخصوصی که قرار بود ساخته شود روبرو خواهیم شد. از آنجایی که بیماری های ژنتیکی معمولا سبب کمبود پروتئین خواهند شد، در سطح سلولی تخریب گر هستند.

برای مثال، زالی در نتیجه فقدان آنزیم تیروزیناز است. در نتیجه عدم حضور تیروزیناز، بدن نمی تواند ملانین یا رنگدانه های لازم برای ایجاد رنگ در پوست، چشم و مو را تولید کند. به همین علت، کسانی که با چنین خطای ژنتیکی متولد می شوند، در برابر اشعه فرابنفش نور خورشید بسیار حساس خواهند بود.

و اما سرطان که گویا این روزها به بزرگ ترین دشمن بشر تبدیل شده. وقتی شخصی مبتلا به سرطان می شود، سلول های بدن دیگر پیرو چرخه سلولی نیستند و بی رویه تولید می کنند و توقفی در کارشان نیست. برای مثال، وقتی سلول های ملانوسیت موجود در پوست توسط اشعه فرابنفش نور خورشید آسیب ببینند، تغییر رویه داده و به سلول سرطانی تبدیل می شوند و ملانوما را منتج می شوند.

عفونت ویروسی و باکتریایی

زمانی که یک ویروس یا باکتری به بدن شما حمله و تولید مثل خود را آغاز می کند، مشخصا دردسرساز خواهد شد. وجود این بیگانگان در بدن عوارض جانبی در پی خواهد داشت که شما را مریض خواهد کرد. برای مثال، باکتری استرپتوکوکس سمی تولید می کند که باعث ایجاد التهاب در گلوی شما می شود.

ویروس فلج اطفال، سمی دارد که سلول های عصبی را از بین برده و در نتیجه کودک را فلج می کند. از سمتی دیگر، بسیاری از باکتری ها با ما زندگی همزیستی خوش و خرمی دارند. برای مثال سیستم گوارشی بدن شما پر است از این باکتری ها تا غذایی که صرف نموده اید را آماده مصرف واقعی سلول های تان کنند. اما بسیاری از باکتری ها وقتی وارد بدن یا جریان خون شوند اثری غیر قابل انکار خواهند گذاشت.

عفونت های ویروسی یا باکتریایی در حال حاضر بیشترین علل مریضی در انسان ها هستند. سرما خوردگی، آنفلوآنزا، سرخک، اوریون، مالاریا، ایدز و ... همگی اثر مخرب این موجودات ریز هستند. وظیفه اصلی سیستم ایمنی شما، محافظت بدن در برابر عفونت ها است و سه راه کلی برای انجام وظیفه وجود دارد:

1. ایجاد یک سد در برابر ورود باکتری و ویروس به داخل بدن
2. اگر باکتری یا ویروس وارد بدن شد، سیستم ایمنی سعی در شناسایی و از بین بردن آن، پیش از پیدا کردن سلول میزبان و تکثیرش می کند.
3. اگر باکتری یا ویروس، سلول میزبان خود را پیدا و تکثیرش را آغاز کرد، سیستم ایمنی راه حل سوم یا مبارزه مستقیم را انتخاب خواهد کرد.

 

اعضای سیستم ایمنی

یکی از نکات جالبی که در مورد بدن شما وجود دارد این است که سیستم ایمنی در تمام طول زندگی تان مشغول به فعالیت بوده اما شما هیچ ایده ای نداشتید که چه اعضایی از بدن تان در این مسئله دخیل بوده اند و خیلی از بخش های تشکیل دهنده شما اصلا چه هستند و به چه کاری می آیند.

برای مثال، قطعا شما می دانید که زیر قفسه سینه شما، عضوی وجود دارد به نام «قلب». کسی نیست که به این مسئله واقف نباشد. مغز، کلیه، شش، ریه، روده و معده را هم می شناسید. اما تا به حال در مورد «تیموس» شنیده اید؟

تیموس، همان نزدیکی و در سمت راست قلب، حجم اندکی را اشغال کرده. یک عضو ناشناخته که نقشی موثر در زنده بودن انسان ایفا می کند. با این حال، بسیاری از ارگان ها و اعضای مختلف سیستم ایمنی ناشناخته اند. بگذارید تعدادی از آن ها را موردی نام ببریم و سپس با جزئیات بیشتری در موردشان صحبت کنیم.

• تیموس
• طحال
• سیستم لنفاوی
• مغز استخوان
• گلبول های سفید خون
• آنتی بادی ها
• سیستم کمپلمان
• هورمون ها
• پوست

بله، پوست. اولین، در دسترس ترین و واضح ترین سد دفاعی بدن در برابر میکروب ها همین چند لایه پوستی است که سطح بدن ما را پوشانده است. پوست دقیقا مثل ظرف یا لایه های پلاستیکی که دور غذا می پیچیم عمل می کند. کافی است پوشش پلاستیکی دور سوسیس را بردارید تا ببینید با چه سرعتی رنگ عوض می کند و تخریب می شود. دنیایی که در آن زندگی می کنیم وحشتناک تر از چیزی است که تصورش را می کنید.

پوست در برابر باکتری و ویروس بسیار مقاوم و مقتدر است. بخش بیرونی پوست شامل سلول های ویژه ای است که لانگرهانس نام دارند و نقشی اساسی در اعلام اخطارهای اولیه بازی می کنند. روی پوست، همچنین ماده های ضد باکتریایی وجود دارد که همین مسئله سبب می شود صبح روز آینده وقتی از خواب بیدار می شوید، کلنی باکتری ها روی دست تان رشد نکرده باشند. اغلب باکتری ها و اسپورهایی که با پوست تماس برقرار می کنند سریعا از بین می روند.

بینی، دهان، گوش و چشم ها هم با توجه به اینکه حفره هایی روی صورت محسوب می شوند، مکان مناسبی برای ورود باکتری و ویروس به درون بدن هستند. اشک و مخاط بینی حاوی آنزیم هایی هستند که دیواره سلولی بسیاری از باکتری ها را نابود می سازند. آب دهان هم ماده ای ضد باکتریایی محسوب می شود و مهاجمین در دروازه ورودی با آن درگیر می شوند. حرفه های شش، لوله های تنفسی، بینی، گوش، دهان و ... همه توسط موادی احاطه شده اند که ورود باکتری ها را بسیار دشوار ساخته است.

اگر مهاجم به قدر کافی جسور باشد و از آن ها گذر کند، یعنی از اولین مرحله و دیوارهای دفاعی با موفقیت رد شده و حالا نوبت به درگیری مستقیم با سربازها رسیده است.