از توهین به مسی تا تهدید به قتل شفر؛ نگاهی به پدیده فقر فرهنگی آنلاین در ایران

دهکده جهانی اینترنت فرصت اظهار نظر را در اختیار همه قرار داده و به تک‌تک اعضای جامعه، این قدرت را می‌دهد تا صدای خود را به گوش جهان برسانند. شبکه‌های اجتماعی نیز ارتباط ما با افراد مشهور را ساده‌تر کرده‌اند؛ روندی که باعث بروز مشکلاتی در سطح جهانی و بازی با اعتبار «ایران» شده است. مشکل از جایی آغاز می‌شود که عده‌ای تحت تاثیر هیجانات درونی، شروع به نفرت پراکنی و نوشتن اظهارنظرهای بسیار تند در شبکه‌های اجتماعی می‌کنند.

این‌ روز‌ها برخی ایرانیان دامنه هیجان‌های خود را وسعت داده‌اند و کافیست موضوعی کمترین ناراحتی را برای آنها به وجود آورد تا موبایل به دست گرفته و به شکل مجازی، به سراغ شخصی در آن سوی دنیا رفته و او را با الفاظ رکیک رو‌به‌رو سازند. در برخی از موارد، کار حتی از ناسزا گذشته و تهدید‌های عجیبی برای این افراد ارسال می‌شود که هر کدام مصداق بارز جرم است.

از آخرین اتفاقات جنجالی در این حوزه می‌توان به حملات کاربران ایرانی به صفحه رسمی «لئونل مسی» در اینستاگرام اشاره کرد؛ حمله‌ای که در پی انتشار ویدیوی فوق صورت‌ گرفته است. در این ویدیو بی‌محلی مسی به «رضا پرستش»، بدل ایرانی وی در شهر بارسلونا را می‌بینید. لیونل مسی درحالی که با خودرو از میان طرفدارانش عبور می‌کند، از کنار بدل ایرانی خود که این روزها به واسطه شباهت به مسی مشهور شده نیز رد می‌شود.

چندی پیش نیز کاربران ایرانی به استقبال از سرمربی جدید استقلال رفته بودند و با کامنت‌های توهین‌آمیز و تهدیدآلود وی را مورد هجوم خود قرار دادند. در هر دو مورد کاربران ایرانی با کامنت‌های خود عموما به فحاشی دست زده‌اند و درباره مربی استقلال که مسئله به تهدید‌های مجازی و قلدری‌های سایبری نیز کشیده شد. حملات به صفحه شخصی فوتبالیست مشهور آرژانیتی هم که در لحظه نوشتن این مطلب کماکان ادامه دارد.

ایرانیان همواره به مهمان‌نوازی شهرت داشته‌‌اند اما در فضای مجازی آنچنان با نظرات توهین آمیز به استقبال از این افراد رفته‌ایم که نه تنها مهمان‌نوازی خود را زیر سئوال برده ایم بلکه آنها را در برخی موارد از هویت و فرهنگ خود هراسانده‌ایم.

فحاشی جرم است و یک ماه تا یک سال حبس دارد

لازم است بدانید که فحاشی جرم است و افرادی که مورد توهین قرار می‌گیرند، می‌توانند با اعاده حیثیت، فرد توهین کننده را مورد پیگرد قانونی و حقوقی قرار دهند. این جرم بر حسب مورد مجازات هایی برابر با یک ماه تا یک سال حبس و ۷۴ ضربه شلاق دارد. با این حال اهانت در فضای مجازی چندان قابل پیگیری نیست و مردم حمله به صفحه شخصی افراد را نه به عنوان جرم که به عنوان تفریح می شناسند. البته با پیگیری دیجیاتو و صحبت با پلیس فتا مشخص شد که مصداق مجازات فحاشی در فضای مجازی هیچ تفاوتی با دنیای واقعی ندارد و حق شکایت برای اشخاص محفوظ است.

عدم پی گیری این توهین‌ها از یک سو، عدم آگاهی و فرهنگ استفاده از این رسانه‌ها از سوی دیگر می‌تواند علل اصلی فقر فرهنگی کاربران ایرانی در استفاده از شبکه‌های اجتماعی باشد؛ فقری که امروز به یک چالش بزرگ در همه ابعاد زندگی تبدیل شده است. زنگ خطر این چالش بزرگ نیز در بین مسئولین بسیار دیر به صدا آمد و فکری هم برای فرهنگ سازی قبل از گسترش آن در بین مردم پیش بینی نشده بود.

خشونت کلامی شایع ترین رفتار در فضای مجازی است

گرچه مشکل استفاده نادرست از شبکه‌های اجتماعی فقط به داخل کشور ما بر نمی گردد ولی به جرات می توان گفت که با فقر آموزشی بالایی در این زمینه مواجه هستیم.

سردمداران این سرویس‌ها، مانند مدیران توییتر و اینستاگرام نیز تدابیر زیادی برای عدم درج نظرات توهین آمیز اندیشیده‌اند. بسیاری از افراد مشهور دنیا مورد هجوم حمله کامنت های کاربران ایرانی قرار می گیرند و صدای اعتراض بسیاری از مسئولین در این‌باره به گوش می‌رسد. برای مثال در آخرین اظهار نظرات وزیر ارتباطات، «محمد جواد آذری جهرمی» می خوانیم:

«هر چند اعتراض و پیگیری مطالبات حق مردم است اما ادبیات پیگیری مطالبات بسیار مهم و اثر گذار است. از خواندن برخی اظهار نظرهای رکیک در ذیل پست مربوط به شهید محسن حججی شرمسار شدم. در قرآن، مسلمانان حتی از فحش دادن به بت‌های کافران منع شده‌اند. رعایت ادب حتما اثرگذاری بیشتری در پیگیری مطالبات دارد.»

«دکتر حریرچی»‏، جامعه شناس و عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبائی، درباره بروز این گونه رفتارها در فضای مجازی نظرات جالبی را به دیجیاتو ارائه داد:

«خشونت کلامی بیشترین نوع خشونتی است که ما در ایران شاهد آن هستیم. این نوع از خشونت، امروزه در فضای مجازی بیشتر از همیشه کاربرد داشته و ماهیتی طنز پیدا کرده است. ما در قالب جوک و لطیفه و حرف‌های طعنه آمیز به یکدیگر این خشونت را منتقل می‌کنیم. اگر هم کسی در بین کاربران نخواهد این چنین رفتار کند‏، مورد پذیرش دیگر کاربران قرار نمی‌گیرد و طرد می‌شود. نتیجه این شده که با موج گفتارها و فرهنگ غلط یک سری کاربر، بقیه همراه می‌شوند.»

از نظر این جامعه شناس، فضای مجازی فاصله‌های دور را به هم نزدیک و فاصله‌های نزدیک را به هم دور کرده است. وی اعتقاد دارد کمتر کسی در فضای مجازی خود واقعی‌اش را به نمایش می‌گذارد و اکثراً نقاب بر چهره می‌کشند؛ نقابی که گاهاً رنگ خشونت به خود گرفته و صرفاً برای خنده و شوخی، دیگران و یا حتی افراد سرشناس را هدف قرار می‌دهد.

دکتر حریرچی با اشاره به ورود بخش بزرگسالان و به اصطلاح والدین به جامعه مجازی، به دیجیاتو گفت:

«به علت گسترش استفاده از موبایل، اکنون همه به فضای مجازی دسترسی دارند. هر فرد با هر طبقه اجتماعی و توانایی‌های فردی خود. این افراد گاهاً به دنبال گرفتن حق نادیده خود در این فضا هستند؛ حقی که وقتی از مجرای قانونی دریافت نشود، به خشونت کشیده می‌شود. آمار نشان می‌دهد از هر ۴ فرد بالغ، ۱ نفر پرونده قضایی در دادگاه دارد و یک سوم تمام پرونده های قضایی کشور به نوعی به نزاع و درگیری مربوط می‌شوند. این دنیای واقعیست، دنیای مجازی به مراتب آمار وحشتناک‌تری دارد.»

افراد سرشناس می‌توانند در بالا بردن فرهنگ استفاده از فضای مجازی کارساز باشند

این استاد دانشگاه از نهادینه شدن خشونت در کشور خبر داد و اظهار داشت که ورود به این فضاها ریسک بسیار بالایی را می‌طلبد، ریسکی که عموم افراد آن را می‌پذیرند. از نظر حریرچی، ورود هنرمندان به این بسترها باعث شده که زندگی آنها در معرض نمایش مردم قرار بگیرد. نوع زندگی هنرمندان در نظر همه جامعه قابل قبول نبوده و منجر به خشونت کلامی کاربران می‌شود، اما متاسفانه رفتار مقابله به مثل هنرمندان و افراد سرشناس در این موارد بیشتر به شایع شدن آن دامن می‌زند.

وی باور دارد که این قشر می‌توانند به کاهش فقر فرهنگی استفاده از فضای مجازی کمک کنند:

هنرمندان و افراد سرشناس اگر به جای انجام رفتارهای مشابه کاربران خشونت طلب، کمپینی راه اندازند و به صورت متحد این قبیل رفتارها را نکوهش کنند، این موضوع در بالا بردن سواد رسانه‌ای مردم نقش بسزایی پیدا می‌کند. از نقش رسانه‌های دیگری جز رسانه ملی مثل سایت‌های خبری که رابطه خوبی با قشر جوان‌تر ایجاد کردند نیز نباید غافل ماند.

ورود سیاسیون به این فضا مساله جدیدیست که رابطه بهتری را بین مردم و دولتمردان ایجاد کرده است. رابطه‌ای که هرچند وزیر ارتباطات پیش‌تر به خوبی آن اشاره کرده بود و تندی‌های سخنان برخی از کاربران شبکه‌های اجتماعی را طبیعی دانسته بود‏، ولی همان‌گونه که در آغاز بحث گفته شد، آستانه تحمل وی هم نتوانست تندی رفتار برخی مخاطبان را تحمل کند و گلایه او را از این قشر در پی داشت.

آمار بالای نزاع های خیابانی به بستر اینترنت کشیده شده است

«رفتار فرهنگی ما در شبکه‌های مجازی به نوعی یک مکانیزم دفاعی و واکنش وارونه است». «امین زندی»، روانشناس متخصص در حوزه سایبری، ضمن اشاره این مطلب به دیجیاتو گفت:

کاربران با زدن نقاب در فضای مجازی اعتراض خود را نسبت به افرادی که جایگاهشان زمانی خاستگاه آنها بوده، اعلام می‌کنند. مشکلات خانوادگی و دوران کودکی عموم دلیل این نوع مکانیزم دفاعی و رفتاری از انسان‌هاست. این مسایل سن و سال هم نمی‌شناسد و در همه اقشار جامعه وجود دارد ولی بیشتر در بین مردان جوان مجرد دیده می‌شود. همچنین بسیاری از کانال‌ها و صفحات پرطرفدار شبکه‌های مجازی اطلاعات و اخبار زرد و غلط را به مردم می‌دهند و به نوعی هدایت‌کننده افراد و رفتار بد آنها در این فضا می‌شوند. این کانالها و صفحات از این راه درآمدزایی می‌کنند و مقاومت در برابر آنها کار سختی است.

زندی معتقد است که آموزش‌های همگانی می‌تواند به حل چنین معضلی کمک کند. از نظر وی آموزش فرهنگ فضای مجازی باید در دستور کار مدارس قرار بگیرد و مانند عوامل بهداشتی مختلفی که در مدارس توزیع و آموزش داده می‌شود با آن رفتار شود و در کتب درسی و زمان‌های اضافه آموزش قرار بگیرد‏، چرا که این آموزش‌ها باید از کودکی به افراد داده ‌شود تا در بزرگسالی شاهد این نوع رفتارها از آنها نباشیم.

آموزش فرهنگ فضای مجازی باید از مدارس آغاز شود

فضای مجازی یک هویت دوگانه برای ما ایجاد کرده است. هویتی که با شوخی و مزاح عده‌ای کاربر هم‌سو شده و آن را ناخواسته تبدیل به نوعی خشونت یعنی خشونت کلامی می‌کند. از دید اکثر کارشناسان این خشونت‌ها رنگ و بوی حقیقی ندارند، در همان بستر مجازی می‌مانند، تبدیل به یک تهدید تو‌خالی می‌شوند و متاسفانه وجهه بدی از سوی ما به یادگار می‌گذارد که متوجه اهمیت آن نیستیم.

آسیب‌های فضای مجازی، ناشی از رفتار بی‌هویت ما در این فضاست. دلیل این رفتار ما چه همراهی با موج نظرات دیگران باشد و چه عقده گشایی، این رفتار اشتباه را توجیه نمی کند. رفتاری که گاها باعث زیر ذره بین قرار گرفتن کاربران ایرانی در مجامع بین المللی شده و با آبروی کشورمان بازی می‌کند. می‌توان به جای بردن مشکلات جامعه حقیقی به فضای مجازی و پیاده کردن دوباره همان ایرادات‏، استفاده بهینه‌تر و دنیای آرمانی‌تری از جامعه‌مان را در رفتار اینترنتی خود نشان دهیم تا اینترنت و فرهنگ استفاده از آن، تبدیل به یک تهدید دیگر برای جامعه نشود.