شگفتی‌های طبیعت: سفره‌ماهی 4 متری در اعماق رودخانهٔ مکونگ

در مسیر رودخانهٔ مکونگ از لائوس به کامبوج و گذر آرامش از سواحل ماسه‌ای و جزایر جنگلی، تصور حیات غنی زیر سطح این رودخانه کار ساده‌ای نیست.

در این مسیر حدودا ۱۶۰ کیلومتری، بیش از ۲۰۰ میلیارد ماهی هر سال متولد می‌شوند؛ به همین علت رودخانهٔ ۴۴۰۰ کیلومتری مکونگ یکی از پرماهی‌ترین رودخانه‌های زمین است. چاله‌هایی که به عمق ۸۰ متر می‌رسند، نقش پناهگاه را برای برخی از بزرگ‌ترین و در معرض خطرترین گونه‌های ماهی آب‌های شیرین ایفا می‌کنند.

این غنای زیستی معمولا از دید انسان پنهان است. اما مدتی قبل خود را به سطح آب رساند؛ ماهیگیران یک سفره‌ماهی غول‌پیکر ۴ متری را، با وزن تقریبا ۱۸۰ کیلوگرم، از اعماق تاریک مکونگ بیرون کشیدند.

این ماهی به طور تصادفی بعد از این که یک ماهی کوچکتر را از یک قلاب ماهیگیری بلعید به دام افتاد. ماهیگیران که قصد کشتن این غول را نداشتند، یک تیم نجات را خبر کردند. آن‌ها نیز توانستند سفره‌ماهی را آزاد کنند، قد و وزنش را اندازه بگیرند و آن را بدون صدمه به رودخانه باز گردانند.

برای زب هوگان (Zeb Hogan)، که مدت‌هاست ابر ماهی‌های مکونگ را مطالعه می‌کند ــ شامل گونه‌های در بحران گربه ماهی بزرگ مکونگ و بارب (Barb) غول‌پیکر ــ این سفره‌ماهی غول‌آسا مدرکی است برای نقش اکولوژیکی و زیستی بزرگی که چاه‌های عمیق رودخانه مکونگ در شمال کامبوج ایفا می‌کنند ــ نقشی که پژوهش‌های هوگان آن را بیشتر برملا می‌کنند.

همچنین این ناحیه خانهٔ حیوانات کمیاب دیگری نظیر دلفین‌های نهنگی پوزه‌کوتاه و لاک‌پشت‌های غول‌پیکر نرم‌کاسه است.

هوگان، زیست‌شناس ماهیان در دانشگاه نوادا در رنو و سرپرست پروژهٔ پژوهشی شگفتی‌های مکونگ، می‌گوید «این آخرین جای روی زمین است که این حیوانات را با هم در آن پیدا می‌کنیم.»

یک هفته پیش از گرفتن سفره‌ماهی، هوگان یک سفر علمی به این ناحیه را رهبری کرد. در این تیم بین‌المللی کاکانی کاتیجا (Kakani Katija)، پژوهشگر اعماق دریا، و کنی براد (Kenny Broad)، غواص غار و دیرین‌شناس محیط زیستی دانشگاه میامی، نیز حضور داشتند.

این تیم در اولین تلاش برای کاوش اعماق رودخانهٔ مکونگ از شناورهای بدون سرنشین مجهز به دوربین و چراغ، دوربین‌های متصل به کابل‌های بلند و دوربین‌های طعمه‌دار استفاده کردند. آن‌ها همچنین از نمونه‌برداری DNA به منظور یافتن گونه‌های کمیاب یا پیش‌تر کشف نشده در رودخانه استفاده کردند.

کاوش حفره‌ها

رودخانهٔ مکونگ، که از ارتفاعات تبت آغاز می‌شود و پس از گذشتن از شش کشور به دریای چین جنوبی می‌ریزد، یک نقطهٔ کانونی برای تنوع گونه‌ای کرهٔ زمین در نظر گرفته می‌شود؛ با نزدیک به ۱۰۰۰ گونه ماهی کشف شده در سیستم آن.

مکونگ میزبان بزرگترین صنعت ماهی‌گیری درون خشکی زمین است و ده‌ها میلیون نفر از ساکنان این ناحیه برای گذران زندگی به آن متکی هستند.

راز غنای حیات در مکونگ سیلاب سالانهٔ آن است که ارتفاع آن را تا ۱۲ متر افزایش می‌دهد و ماهی‌های جوان را در پهنه‌های سیلابی پایین‌دست پخش می‌کند؛ جایی که ماهی‌ها تغذیه و رشد می‌کنند.

بسیاری از گونه‌های ماهی مکونگ به شدت مهاجرت کننده هستند و برای تخم‌ریزی به بالادست رودخانه سفر می‌کنند. آن‌ها اغلب به مکان‌های دوردستی مانند حفره‌های عمیق شمال کامبوج مهاجرت می‌کنند.

پژوهشگران از مدت‌ها قبل می‌دانستند که این ناحیه، با کانال‌های در هم تنیده و جزایری پوشیده از جنگل‌های سیلابی فصلی، پناهگاهی برای بسیاری از گونه‌های مهم مکونگ در فصل‌های خشک هستند، از جمله جانوران بزرگ. اما دوری این ناحیه مطالعهٔ آن را دشوار می‌کند؛ به خصوص یافتن چیزهایی که در نقاط بسیار عمیق روی می‌دهند.

کاتیجا شباهت‌های بسیاری بین چاله‌های عمیق مکونگ و محیط‌های دریایی عمیق که تیمش معمولا کاوش می‌کند، می‌بیند: آب‌های عمیق، نور محیطی اندک و جریان‌های کف. او می‌گوید «چیزی که کار در رودخانهٔ مکونگ را چالش برانگیز می‌کند، به خصوص از نقطه نظر تصویربرداری، آشفتگی بالا یا دید پایین حتی در عمیق‌ترین اعماق است.»

این مساله در زمان کاوش مکونگ آشکار شد. کاتیجا و تیمش یک وسیلهٔ کنترل از راه دور را در کف رودخانه به کار گرفتند. آن‌ها روی یک قایق از داخل یک صفحهٔ نمایش حرکت وسیله را در رسوبات و سیلت غلیظ رودخانه تماشا می‌کردند که عمق دید را به حدودا ۳۰ سانتی‌متر کاهش می‌داد.

اما ویدیویی که در عمق ۷۵ متری گرفته شده بود، همچنان چند گونه ماهی را نشان می‌داد؛ از جمله یک گربه‌ماهی مهاجرت کننده که محلی‌ها آن را تری چویت (trey chhwiet) می نامند.

این گونه زمانی پایهٔ ماهی‌گیری اشتراکی را در مرز لائوس تشکیل می‌داد. اما دیگر در آنجا وجود ندارد، زیرا مسیر مهاجرت ماهی در سال ۲۰۲۰ به خاطر ساخت سد دون ساهونگ در نزدیکی مرز لائوس و کامبوج بسته شد.

مشاهدهٔ تری چویت برای هوگان اهمیت خاصی داشت. او بیش از ۲۰ سال روی ماهی‌های اشتراکی مطالعه می‌کرد و اخیرا سعی داشت مسیر حرکت ماهی را از زمان ساخت سد تعیین کند.

براد، که تجربه‌ای طولانی در غواصی در حفره‌های آبی رنگ عمیق در مکان‌هایی مانند باهاماس دارد، غواصی در مکونگ را به شنا در یک وان شیرقهره تشبیه می‌کند. او می‌گوید «با جریان‌های قوی، عمق بیش از ۸۰ متر و آوارهای مختلف، محیطی به شدت چالش‌برانگیز برای کاوش در پیش رو دارید.»

غول‌های اعماق

برای چندین سال، دانشمندان برنامهٔ شگفتی‌های مکونگ از پرسشنامه‌های محلی و کوچه بازاری برای جمع‌آوری اطلاعات دربارهٔ تنوع زیستی آبی در حفره‌های عمیق این ناحیه استفاده کرده‌اند. این پروژه، با همکاری سازمان ماهی‌گیری کامبوج، شبکه‌ای از ماهیگیران را شکل داده که به دام افتادن ماهی‌های بزرگ و در خطر را گزارش می‌دهند.

در نتیجه وقتی ماهیگیران در جزیرهٔ دور افتادهٔ کو پریا (Koh Preah) در پایین دست استونگ ترنگ (Stung Treng) در تاریخ ۴ می (۱۴ اردیبهشت) یک سفره‌ماهی غول پیکر را گرفتند، با اعضای تیم ارتباط برقرار کردند و آن‌ها نیز شبانه خود را از پنوم پن (Phnom Penh) در آب و هوای بارانی به جزیره رساندند.

با این که سفره‌ماهی غول پیکر آب‌های شیرین (Urogymnus polylepis) در فهرست قرمز گونه‌های در معرض تهدید سازمان بین المللی حفاظت طبیعت (IUCN) یک گونهٔ در خطر محسوب می‌شود، گرفتن آن در کامبوج غیر قانونی نیست؛ البته این ماهی در جنوب شرقی آسیا ماهی خوبی در نظر گرفته نمی‌شود.

هوگان می‌گوید بسیاری از ماهیگیران امروزه این ماهی را گونه‌ای به حساب می‌آورند که شایستهٔ حفاظت است.

در محل ماهیگیری، گروه بزرگی از روستایی‌ها در اطراف این سفره‌ماهی تجمع کردند و آن را در زمان مختصری که برای اندازه‌گیری و وزن کردن بیرون از آب بود، مرطوب نگه داشتند. پژوهشگران با استفاده از چند ترازوی ۱۰۰ کیلویی وزن آن را ۱۸۰ کیلوگرم و طولش را ۳٫۹۳ متر تعیین کردند.

با این که این ماهی بسیار بزرگ است، هوگان و دیگران در مصاحبه‌های گسترده با ماهیگیران این ناحیه در یافتند که آن‌ها طبق ادعایشان سفره‌ماهی‌هایی با اندازهٔ تقریبا دو برابر این نیز گرفته بودند.

تایید این ادعاها بسیار دشوار است، اما دلیلی وجود دارد که باور کنیم سفره‌ماهی آب شیرین بزرگترین گونهٔ ماهی آب‌های شیرین در جهان است. دیگر غول‌های محلی، مانند گربه‌ماهی غول‌پیکر مکونگ و بارب غول‌پیکر، می توانند تا ۲۷۰ کیلوگر وزن و سه متر طول داشته باشند.

معمولا سفره‌ماهی غول‌پیکر آب شیرین یک نیش سمی و دندانه‌دار بلند (تا پنج متر) با خود دارد؛ هرچند به نظر می‌رسید سفره‌ماهی گرفته شده زمان به دام افتادن نیش نداشت. هوگان می‌گوید این غیر معمول نیست که نیش سفره‌ماهی‌ها به دلایل مختلف جدا شود.

این اولین بار بود که بسیاری از روستایی‌ها چنین ماهی بزرگی می‌دیدند. افراد محلی مصمم هستند که از این گونهٔ غول‌پیکر محافظت کنند.

طبق گفتهٔ چیا سیلا (Chea Seila)، مدیر برنامهٔ شگفتی‌های مکونگ که مدت‌هاست با جوامع ماهیگیری کار می‌کند، نگرش ماهیگیران دربارهٔ حفاظت از ماهی‌های غول‌پیکر درنتیجهٔ ارتباطات با آن‌ها تغییر کرده است.

او می‌گوید «در ابتدا آن‌ها می‌ترسیدند که با گزارش دادن گرفتن جانوران بزرگ دستگیر شوند و به زندان بیفتند. اما ما از گزارش‌های آن‌ها قدردانی می‌کنیم و آن‌ها را الگوهای حفاظت ماهی‌های در خطر می‌بینیم.»

او اضافه می‌کند «من باور دارم این آخرین باری نیست که ما گونه‌های بزرگ و در خطر را به زیستگاه خود باز می‌گردانیم.»

انبوهی از تهدیدها

پژوهش روی این قسمت از مکونگ در سال‌های اخیر وضعیت اورژانسی گرفته، زیرا این سیستم با فشارهای روزافزونی از جهات مختلف روبرو است.

دانشمندان در هنگام فیلمبرداری از زیستگاه‌های اعماق رودخانه شواهد گسترده‌ای از آلودگی پلاستیک، حتی در نواحی مورد حفاظت، مشاهده کردند. به علاوهٔ «تورهای ارواح»؛ تورهایی که ماهیگیران رها کرده‌اند، اما همچنان می‌توانند ماهی‌ها را به دام بیندازند.

رودخانه به عنوان یک کل نیز توسط تغییر اقلیم تهدید می‌شود. در سال‌های اخیر، شرایط خشکسالی، ناشی از پدیدهٔ آب و هوایی طبیعی النینو اما تشدید شده توسط اقلیم درحال گرم شدن، باعث شده تا سطوح آب در مکونگ به پایین‌ترین حد تاریخی خود برسد. این شرایط به علت ساخت و سازهای سد در بالادست به منظور کنترل جریان برای نیازهای مردم نیز بدتر شده است.

و با این که ذخایر حفاظت شدهٔ بسیاری (جاهایی که ماهیگیری ممنوع است) توسط جوامع محلی در طول رودخانه تثبیت شده‌اند، فشار ماهیگیری شدید یکی از نگرانی‌های عمده در این ناحیه است؛ جایی که کمپ‌های ماهیگیری کوچک با تراکم بالا در سواحل رودخانه تجمع یافته‌اند.

روش‌های ماهیگیری غیر قانونی، نظیر ماهیگیری الکترودی، نیز طبق گفتهٔ ناظران شایع هستند.

حالا طبق گزارشی در پنوم پن پست، دولت کامبوج با ساخت یک سد برق‌آبی بزرگ با ظرفیت ۱۴۰۰ مگاوات در نزدیکی شمال استونگ ترنگ موافت کرده؛ جایی که حفره‌های عمیق در آن یافته می‌شوند و رودخانه درون یک سایت تالابی با اهمیت بین‌المللی قرار دارد. پیش از این تصور می‌شد که دولت کامبوج از ساخت هرگونه سدی در شاخهٔ اصلی مکونگ تا پیش از سال ۲۰۳۰ مخالفت می‌کند.

پژوهشگران در سفر خود به این ناحیه تجهیزات تکنیکی را در اطرف محل پیشنهادی ساخت مشاهده کردند که نشان از آغاز فاز مطالعات زمین‌شناختی دارد.

برای هوگان، که شاهد این بوده که سد دون ساهونگ در لائوس ماهیگیری را در آن منطقه از بین برده، سد پیشنهادی در کامبوج اکولوژی حساس منطقه را ویران خواهد کرد.

او می‌گوید «این به معنی نابودی شیلات، تنوع زیستی و زندگی‌ها خواهد بود. این سد این ناحیه را برای همیشه تغییر خواهد داد.»