مخالفان ریال دیجیتال: بانک مرکزی در پی حذف آزادی‌های مشروع است

با گذشت نزدیک به دو هفته از انتشار پیش‌نویس سند ریال دیجیتال بانک مرکزی، همچنان انتقادهای جدی بر این طرح منتشر می‌شود. انجمن بلاکچین ایران هم این بار نقدی تفصیلی در کانال تلگرام خود درباره پیش نویس سند ریال دیجیتال منتشر کرده است که نویسندگان آن افرادی منتقد هستند که نخواستند نامشان فاش شود. این نقد با استناد به اصل 8 و 9 قانون اساسی، پیش نویس سند ریال دیجیتال بانک مرکزی را بر خلاف منافع عموم جامعه و در تضاد با آزادی‌های مشروع جامعه توصیف کرده است.

در بخش نخست متن مخالفت نسبت به سند پیش نویس ریال دیجیتال بانک مرکزی، مفهوم کلی پول تعریف شده و بر این موضوع تاکید شده که پول وسیله‌ ذخیره ارزش، وسیله مبادله و واحد حساب است. از سویی دیگر زمانی که ارتباط پول با یک واقعیت محدود قطع شود، بازداشتن ناشران پول از تقلب ناممکن خواهد شد.

بر اساس آخرین متنی که در انتقاد به پیش نویس سند ریال دیجیتال منتشر شده، بانک مرکزی با قانونی کردن ریال دیجیتال به تدریج تمام انواع دیگر ریال مانند اسکناس کاغذی و حساب‌های افراد در بانک‌های تجاری را کمرنگ و حتی حذف خواهد کرد. در پی این موضوع با استناد به اصل 8 و 9 قانون اساسی سند ریال دیجیتال در تضاد با آزادی‌های مشروع جامعه توصیف شده است.

ریال یا سلاح؟ مسئله این است

نگرانی منتقدان ریال دیجیتال بانک مرکزی در متنی که منتشر کرده‌اند، تمرکز بی‌حد و اندازه‌ای است که بانک مرکزی بر دارایی افراد پیدا خواهد کرد. با قانونی شدن ریال دیجیتال تمرکز پولی در نهاد تصمیم‌گیر به بیشترین اندازه خود خواهد رسید و آزادی‌های فردی به شکل قابل توجهی تحت تاثیر قرار خواهند گرفت. طرحی که بانک مرکزی در سند پیشنویس ریال دیجیتال منتشر کرده منجر خواهد شد تا به تدریج تمام انواع دیگر ریال مانند اسکناس کاغذی و حساب‌های افراد در بانک‌های تجاری کمرنگ یا حتی حذف شوند.

تراکنش‌های بانکی بدون تائید بانک مرکزی انجام نشود و در این روند بانک مرکزی به سادگی صاحبان ریال دیجیتال را در زمانی که نمی‌خواهد منع خواهد کرد. از سویی دیگر بانک مرکزی حتی این امکان را خواهد داشت که به راحتی و بر اساس دلایلی که خود می‌داند افراد را تحریم کند یا تعامل مالی کاربر را با هر فرد که لازم بداند، قطع کند.

بانک مرکزی بر اساس سند ریال دیجیتال این اجازه را پیدا خواهد کرد که از دارایی افراد به شکل سود منفی برداشت کند، از خرید صاحب ریال دیجیتال هنگامی که در یک مکان خاص حضور دارد جلوگیری کند. حتی این سند به بانک مرکزی اجازه خواهد داد که حکم کند صاحب ریال دیجیتال صرفا تا حد مشخصی حق پس‌انداز دارد.

در متن 15 صفحه‌ای انتقادی که در مقابل سند پیش‌نویس ریال دیجیتال منتشر شده لیست بلندی از نگرانی‌هایی که ریال دیجیتال به زندگی روزمره افراد وارد خواهد کرد منتشر شده و در در نهایت اعلام شده: «ریال تبدیل به یک سلاح می‌شود که به سوی تک تک ما نشانه گرفته شده است.»

سند ریال دیجیتال یا صیانت دارایی‌های مالی

«سند ریال دیجیتال»، سندی است که طرفداران آن بارها تاکید کرده‌اند این سند، به طور رسمی منتشر نشده و امکان استناد رسمی به آن نیست. این البته در حالی است که مخالفان سند ریال دیجیتال بانک مرکزی عدم انتشار آن را به «نداشتن جرات کافی بانک مرکزی نسبت به پذیرش حواشی و عواقب آن» مرتبط دانسته‌اند.

هرچند نگرانی درباره اصالت یا عدم اصالت سند ریال دیجیتال، به نظر عده‌ای آنقدرها هم جای بحث ندارد، اما حقیقت این است که این سند هم سناریویی شبیه به طرح صیانت و اینماد اجباری را طی می‌کند. هر بار انتشار اسناد و توصیه‌نامه‌ها تکذیب شد و در نهایت قطره قطره به سمت اجرای نهایی پیش رفت.

نگاهی به مخافت 15 صفحه‌ای منتشر شده درباره سند ریال دیجیتال بانک مرکزی، بیانگر آن است که این سند قرار است به یکی از هیولاهای دردسر ساز حوزه فین‌تک تبدیل شود. این سند با انتقاد جدی از سوی بخش خصوصی و زمزمه حمایت‌ها از سوی کارشناسانی که دستی بر آتش نهادهای دولتی دارند و دستی بر آتش بخش خصوصی همراه است.

ریال دیجیتال بر طبق سند معرفی آن هیچ تلاشی برای پرداخت بین‌المللی ندارد و حتی نودهای متولی موظف هستند اطمینان حاصل کنند تراکنش‌های افراد در داخل کشور انجام می‌شود. بنابراین اهدافی همچون توسعه تجارت بین‌الملل یا دور زدن تحریم در کار نیست.

تبدیل پول به ابزاری برای رانت

در این شرایط همانطور که در بخشی از این مخالفت 15 صفحه‌ای به آن اشاره شده، پول به جای یکپارچه‌سازی و تخصیص بهینه منابع اقتصادی به وسیله‌ای برای رانت، اختلاف طبقاتی و فرسایش مردم تبدیل می‌شود. در این بخش تاکید ناشران این نامه بر اهمیتی است که بیت‌کوین به عنوان ابزاری نوآورانه که چنین مشکلاتی را رفع کرده آغاز می‌شود. در این روند بیت‌کوین چاره‌ای برای برون‌رفت از ساختارهای پیشین آسیب‌زا به اقتصاد آزاد است.

بیت‌کوین بر اساس توضیحاتی که در این متن بر آن تاکید شده یک پول سالم دیجیتال با عرضه محدود است. این پول دیجیتال برای اعتبار سنجی و تضمین صحت به هیچ نهاد مرکزی نیاز ندارد. در حقیقت بیت‌کوین کالایی پولی را بدون تکیه بر نهاد مرکزی، مثل بانک مرکزی در اختیار افراد قرار می‌دهد.

نگارندگان این متن بر این باورند که بیتکوین قابلیت تبدیل به پولی جهان‌روا، فارغ از چارچوب‌های سنتی پیشینی را دارد. اما روایت از جایی تغییر می‌کند که بانک‌های مرکزی تصمیم به انتشار ارزهای دیجیتال خود گرفتند. دلیل این موضوع مقابله با بیت‌کوین عنوان شده است.

در حقیقت بانک‌های مرکزی به منظور بهره‌وری از مفاهیم فناوری‌های مالی بر اساس سیاست‌های خود ارز دیجیتال را منتشر می‌کنند تا همزمان با بهره‌وری از تکنولوژی به مخالفت با آن هم بپردازند. بانک‌های مرکزی در تلاش هستند تا همواره مفهوم پول و ارزش‌آفرینی آن را از ازل تا ابد منحصر به خود تعریف کنند. این روند در ساختارهای سیاسی و اقتصادی جهان به منظور تسلط بیشتر بر جامعه و استفاده از قدرت ابزار پول نکته‌ای جدی و انکار ناپذیر است.

علاوه بر این تلاش‌ها در این حوزه همواره بر این اساس بوده که به جامعه القا شود که نظام پول دستوری گامی در راستای تکامل پول بوده است. بانک‌های مرکزی در ابعاد مختلف سعی در نفی ارزی بیت‌کوین و ارزشمند عنوان کردن مفهوم رمزارز بانک مرکزی دارند. همین موضوع هم در نهایت منجر به تولد مفهوم cbdc یا همان رمزارز بانک مرکزی یا ارزدیجیتال بانک مرکزی شد.

جدال بانک‌های مرکزی با بیت‌کوین

اما ماجرای ارز دیجیتال بانک مرکزی، مفهومی کاملا متفاوت با کریپتوکارنسی‌ها یا بیت‌کوین به طور خاص است. به گفته مخالفان، ارز دیجیتال بانک مرکزی در حقیقت تجلی همان پول ناسالم در یک عرصه فناورانه است. وجه تمایز مهم و قابل توجهی البته نسبت به پول فیزیکی دارد. ارز دیجیتال بانک مرکزی دست درازی مشهودی به مفهوم آزادی مالی جوامع است.

نگرانی درباره cbdc ها از آنجایی است که اطلاعات مربوط به آن بر خلاف بیتکوین صرفا در اختیار بانک مرکزی قرار دارد. همچنین مرجع نگه‌داری نهایی آن نیز فقط بانک مرکزی است. از همین رو هیچ بازیگر دیگری در جریان اکوسیستم مالی امکان ورود به این عرصه را ندارد.

مخالفان می‌گویند هر تصمیمی که یک کاربر درباره ارز دیجیتال بانک مرکزی بگیرد از زمان تا میزان جابجایی آن وابسته به بانک مرکزی است. درباره ریال دیجیتال بانک مرکزی باید به این موضوع هم توجه کنید که قابلیت بخش‌پذیری آن هم محدود است و به اندازه ریال است. از سویی دیگر باید به موضوع یکسانی ریال دیجیتال هم توجه داشت، در این مورد ریال‌های دیجیتال همانطور که ریال موجود در اینترنت بانک یکسان است، عمل می‌کند.

در این نوشتار به اهمیت قابلیت شناسایی ریال دیجیتال هم اشاره شده است. کاربر ریال دیجیتال بانک مرکزی، شناسایی ریال دیجیتال خود را با بانک مرکزی شریک است. در واقع کاربر اطلاعات خود را در یک کیف پول حضانتی در احتیار بانک مرکزی هم قرار می‌دهد. نگرانی اما درباره تورم زایی ریال دیجیتال هم وجود دارد. عرضه آن مانند ریال محدود و در دست سیاست‌گذاران است. نتیجه این محدودیت هم تشدید تورم خواهد بود.

ریال دیجیتال، راهی برای حفظ نظام پولی دستوری

پیشنویس سند ریال دیجیتال بانک مرکزی بر اساس این متن انتقادی سندی در راستای حفظ نظام پولی دستوری است. دلیل آن هم استنادهای مکرری است که به اسناد بین‌المللی با همین مضمون شده است. به هر روی نمی‌توان انتظار داشت با استناد به مفاهیمی دستوری نظام ریال دیجیتال مبتنی بر مفاهیم بیت‌کوین که قائل به آزادی است پیش رود.

همچنین با نگاه به اسناد بالادستی، مخصوصا اصل 25 قانون اساسی، ریال دیجیتال در تضادی روشن با قانون اساسی قرار دارد. بر اساس این اصل «بازرسی و نرساندن نامه‌ها، ضبط و فاش کردن مکالمات تلفنی، افشای مخابرات تلگرافی و تلکس، سانسور، عدم مخابره و نرساندن آنها، استراق سمع و هرگونه تجسس ممنوع است، مگر به به حکم قانون.»

این موضوع در حالی است که راه‌اندازی ریال دیجیتال زیرساختی در اختیار بانک مرکزی قرار خواهد داد که بر اساس آن بدون نیاز به احکام قضایی هرگونه تجسس در امور مالی و دارایی افراد میسر خواهد شد. از سویی دیگر بر اساس توضیحات منتشر شده در این پیشنویس بانک مرکزی هیچ تعهدی در مقابل از دست رفتن ریال دیجیتال افراد و مالباختگان ندارد. این در حالی است که براساس جمله نخست بخش (8-3) سند ریال دیجیتال و ماده (14) ریال دیجیتال عملا محملی جز ریرساخت‌های بانک مرکزی ندارد.

---

بانک مرکزی و رویکرد غیرتوسعه‌ای

سعید خوشبخت، فعال کارشناس بلاکچین در یادداشتی که هفته گذشته در دیجیاتو منتشر شد بر این موضوع تاکید کرد که ریال دیجیتال با اهداف پرداخت خرد داخلی معرفی شده است. با این تعریف ریال دیجیتال با در نظر گرفتن برخی تفاوت‌ها  به لحاظ عملکردی چیزی شبیه به یک سیستم پرداخت ریالی فعلی مانند شاپرک است؛ موضوع که خود یکی از دروازه‌های ورود به نقد ریال دیجیتال است.

سند ریال دیجیتال عصر روز چهارشنبه هم در پنلی که انجمن بلاکچین ایران برگزار کرد، با حضور مخالفان و موافقان آن مورد تحلیل و بررسی قرار گرفت. مصطفی امیری، هم‌بنیان‌گذار زرین‌پال در بخشی از این پنل با انتقاد از عملکرد غیر پیشرو بانک مرکزی، اعلام کرد این سند هیچ بخش شفافی ندارد، از سویی مردم را مالک پول می داند و از سویی دیگر مدعی است که مردم نمی‌توانند پولی که مالک آن هستند منتقل کنند.

بر اساس آنچه در متن پیشنویس سند ریال دیجیتال منتشر شده و از سویی دیگر با نگاهی به اظهار نظر کارشناسان و منتقدان طرح ریال دیجیتال بانک مرکزی، وضعیت و رفتار اقتصاد کلان کشور بعد از تصویب و اجرایی شدن ریال دیجیتال بانک مرکزی وارد فاز جدیدی از تعاریف جهانی خواهد شد.