هوش مصنوعی در کسب‌وکارهای ایرانی چه نقشی خواهد داشت؟

«آیا هوش مصنوعی در کسب‌وکارهای ایرانی جایگزین نیروی انسانی خواهد شد؟ آیا اصلاً قرار است اتفاق خاصی در کسب‌وکارهای ایرانی رخ دهد؟» این‌ها نخستین پرسش‌هایی هستند که در مواجهه با هوش مصنوعی ذهن کاربران آن را مشغول می‌کنند. برخی کارشناسان بر این باورند که جایگزینی AI به‌جای بشر، درنهایت اتفاق نخواهد افتاد. اما اگر جایگزینی رخ نمی‌دهد، پس تولد هوش مصنوعی به‌عنوان رقیب انسان چرا و از کجا شکل گرفت؟ در ایران قرار است این مسیر چطور پیش برود و اصلاً وقتی اینترنت بدون اختلال وجود ندارد و نگاه تخصصی درستی به هوش مصنوعی شکل نگرفته است، آیا این رشد به‌درستی پیش خواهد رفت؟

هوش مصنوعی اگرچه امروز ترندی جذاب برای همه افراد از کاربران عادی تا عاشقان تکنولوژی است، اما درحقیقت دست‌کم درحال‌حاضر فقط یک دستیار بالغ است که با وجود همه ترس‌های واقعی و فانتزی از آن، قرار است بر قله داده‌های بشری بایستد و راهکار و مسیر بهتری برای توسعه به انسان ارائه دهد.

پژوهشگاه ارتباطات و فناوری اطلاعات با توجه به اهمیت به کارگیری هوش مصنوعی در حوزه‌های مختلف، پیش‌نویس «نقشه راه توسعه ملی هوش مصنوعی» را مهرماه سال 1401 منتشر کرد؛ پیش‌نویسی که چشم‌انداز آن قرارگرفتن ایران در میان 10 کشور برتر جهان در این حوزه تا سال 1410 و مدعی محقق‌کردن رشد اقتصادی و رفاه اجتماعی است.

در این پیش‌نویس از پذیرش و به‌کارگیری 45 درصدی هوش مصنوعی در دولت و صنعت در افق سال 1410 صحبت شده؛ درصورتی‌که درحال‌حاضر بسیاری از نهادهای دولتی از الکترونیکی‌شدن خدماتشان سرباز زده و به درگاه ملی خدمات الکترونیک نپیوسته‌اند.

کسب‌وکارها امروز با گذشت چند ماه از تدوین این سند چه جایگاهی در جریان استفاده و توسعه هوش مصنوعی دارند؟ سؤال اساسی در این روند آن است که پژوهشگاه ارتباطات و فناوری اطلاعات در پی تدوین این پیش‌نویس نخستین خشت توسعه هوش مصنوعی را که دسترسی به داده است، بنا نهاده یا خیر؟ در ادامه با فعالان این حوزه به گفت‌وگو درباره زیرساخت‌های توسعه هوش مصنوعی و ضرورت و جایگاه آن در کسب‌وکارهای ایرانی پرداخته‌ایم.

دسترسی به دیتا، شریان اصلی حیات هوش مصنوعی

«محمدرضا حسینیان»، مدیرعامل شرکت عصر گویش پرداز که درزمینه توسعه هوش مصنوعی فعال است، با تأکید بر اینکه اصل هوش مصنوعی همان داده است، در پاسخ به این پرسش که عدم دسترسی ساده به داده چقدر توسعه هوش مصنوعی را دچار مشکل خواهد کرد، گفت: «در بسیاری از موارد شرکت‌های فعال در حوزه هوش مصنوعی هزینه بسیار گزافی برای دسترسی به داده پرداخت می‌کنند. این درحالی است که این داده‌ها موجود است اما در دسترس نیست.»

او تأکید کرد که اگر به‌دنبال عملکرد مناسب از هوش مصنوعی باشیم، نیازمند داده‌های قابل‌قبول هستیم. او در ادامه به هزینه سنگین دسترسی به داده اشاره کرد و گفت: «برای بالابردن جایگاه هوش مصنوعی، نهادها و ارگان‌های مرتبط در این حوزه باید دسترسی به داده را ساده‌تر کنند.»

حسینیان همچنین به جمع‌آوری داده‌های نامناسب و خروجی یک‌سویه در ایران نیز اشاره کرد و گفت: «داده یک‌سویه هم در تصمیم‌گیری هوش مصنوعی اثر نامناسبی خواهد گذاشت و درنهایت منجر به تصمیم‌گیری اشتباه خواهد شد.»

از سویی دیگر «یاسر عشورزاده»، مدیرعامل استارتاپ فضایی تیزنگر، با تأکید بر اینکه مفاهیم علمی و تکنولوژی گاهی در کشور با کج‌فهمی جدی بین مخاطبان روبه‌رو می‌شوند، گفت: «هوش مصنوعی مبتنی بر Big data است. هوش مصنوعی صرفاً یک برنامه نیست. هوش مصنوعی یا ماشین‌لرنینگ قدرت تفکر و تحلیلی است که انسان با ارائه داده به ماشین از آن دریافت می‌کند.»

به باور او، اصل و اساس «تصمیم» است. ازهمین‌رو هرقدر تصمیمی که توسط ماشین گرفته می‌شود دقیق‌تر باشد، به این معنی است که ما از هوش مصنوعی بهره می‌بریم.

عشورزاده با تأکید بر اینکه «داده» رکن اصلی هوش مصنوعی است، گفت: «درحال‌حاضر تلاش کسب‌وکارها مخصوصاً بر آن است که از داده‌های موجود به بهترین شکل ممکن استفاده کنند. ازهمین‌رو می‌توان گفت این داده‌ها هستند که انسان را به‌سمت استفاده از هوش مصنوعی پیش بردند.»

او با یادآوری این اصل که حجم اطلاعات موجود بسیار بالاست و تحلیل آن نیازمند دقت بسیار بالایی است، گفت: «هوش مصنوعی این امکان را دارد که Big data را با دقت و تمرکز بالایی مورد تحلیل قرار دهد.»

گذر از داده و نگاهی به ضرورت هوش مصنوعی

«پویا محمودیان»، کارشناس ارشد هوش مصنوعی و استادیار دانشگاه نیز تأکید کرد که استفاده از هوش مصنوعی در جای درست به افزایش راندمان کسب‌وکار کمک قابل‌توجهی خواهد کرد. او در پاسخ به دیجیاتو مبنی بر اینکه چرا باید هوش مصنوعی توسط کسب‌وکارها جدی گرفته شود، گفت: «استفاده درست از این فناوری یک مزیت رقابتی قابل‌توجه محسوب می‌شود.»

او با اشاره به تاریخچه ورود هوش مصنوعی از 20 سال قبل به شرکت‌های بین‌المللی گفت: «یکی از اولین نمونه‌های هوش‌مصنوعی به جریان تشخیص پلاک خودرو و سعی در تبدیل عکس به شماره پلاک برمی‌گردد. ازهمین‌رو به‌طور قطع می‌توان گفت هوش مصنوعی در بخش‌های مختلف از پردازش بینایی تا پردازش صوت، متن و پردازش داده به‌صورت بلادرنگ در کسب‌وکارهای مختلف قابل استفاده است.»

«کیوان محیط‌مافی»، قائم‌مقام مدیرعامل دیجی‌نکست که با تیم‌های فعال در حوزه AI همکاری دارد نیز در پاسخ به این پرسش دیجیاتو که هوش مصنوعی تا چه حدی می‌تواند در جریان توسعه کسب‌وکارها کمک‌کننده باشد، به استارتاپ آپتایم در دیجی‌نکست اشاره کرد و گفت: «به عنوان مثال، فعالیت این تیم را ببینید؛ این یک پلتفرم هوشمند مدیریت ناوگان است که از هوش مصنوعی استفاده می‌کند. پیش از این پلتفرم مرسوله‌های ارسالی توسط نیروی انسانی، با توجه به شناختی که از محله‌ها داشتند، تقسیم‌بندی می‌شد و حالا با این روش این کار را می‌کنیم.»

براساس توضیحات مافی، تقسیم و توزیع بسته‌ها توسط نیروی انسانی گاهی با مشکلاتی همراه بود که هوش مصنوعی به‌طور کامل رویه را تغییر داد و منجر به بهینه‌سازی زمان و مدیریت ارسال با کمترین هدر‌رفت انرژی شد. خطا در این رویه به کمترین میزان کاهش پیدا کرد و بهینه‌سازی توسط هوش مصنوعی اجرایی شد.

هوش مصنوعی، نیروی کار غیر متخصص و ارزان

مدیرعامل تیزنگر در مورد جایگزینی نیروی انسانی با هوش مصنوعی بر این باور است که هوش مصنوعی هیچ‌وقت جای انسان را نخواهد گرفت و صرفاً مدل مشاغل بعد از این با تغییر مواجه خواهد شد.

عشورزاده در پاسخ به این پرسش که بازار کار را در آینده با وجود هوش مصنوعی چطور پیش خواهد رفت، گفت: «به‌هرحال وارد یک جریان بازار کار رقابتی خواهیم شد. یک نظم پیچیده‌ای در حوزه تکنولوژی وجود دارد و هوش مصنوعی صرفاً مشاغل معمولی را پیش خواهد برد و همین روند امکانی را فراهم خواهد کرد تا انسان به مشاغل تخصصی و حرفه‌ای‌تر دست پیدا کند.»

قائم‌مقام مدیرعامل دیجی‌نکست نیز در بخش دیگری از توضیحات خود مقوله جایگزینی هوش مصنوعی به‌جای نیروی انسانی را مورد تحلیل و بررسی قرار داد. با ترند‌شدن استفاده از هوش مصنوعی مخصوصاً طی یک سال گذشته، نگرانی دراین‌باره افزایش پیدا کرده است و یکی از پرسش‌های متداول همواره این بوده که آیا هوش مصنوعی جایگزین انسان خواهد شد؟

مافی با بیان اینکه به‌هرحال بحث جایگزینی همواره وجود دارد، به برخی مشاغل که ظرفیت جایگزینی را دارند، اشاره کرد و گفت: «به‌هرحال همواره در طول تاریخ رشد و توسعه تکنولوژی، شاهد تغییر و تحول جدی در نوع و شکل مشاغل بوده‌ایم. هوش مصنوعی هم قطعاً تغییراتی را رقم خواهد زد.»

به گفته او، انسان هوشمند با این تغییر پیش خواهد رفت و راهکارهای توسعه فردی هم‌راستا با تکنولوژی را پیدا خواهد کرد.

محمودیان، کارشناس ارشد این حوزه نیز درباره جایگزینی هوش مصنوعی با انسان با تأکید بر اینکه در بسیاری از حوزه‌ها هوش مصنوعی می‌تواند جایگزین نیروی انسانی شود، گفت: «جایگزینی هوش مصنوعی با نیروی غیرمتخصص البته بسیار جدی‌تر است. برای مثال، در حوزه کشاورزی دیگر نیازی نیست انسان وارد روند کاشت، داشت و برداشت شود.»

او با اشاره به خودروهای هوشمند، امکان حذف شغل رانندگی را هم خیلی جدی توصیف کرد. او همچنین با اشاره به امکان استفاده از چت‌بات‌ها در روند بخش پشتیبانی و ارتباط با مشتری، گفت: «درحال‌حاضر هرچند نیروی انسانی همچنان در این بخش‌ها حضور دارد اما قطعاً شرکت‌ها به‌سمت استفاده از هوش مصنوعی خواهند رفت.»

همچنین محمودیان با تأکید بر اینکه آینده کسب‌وکارها حاصل ترکیب فعالیت انسان‌ها و هوش‌مصنوعی است، گفت: «درواقع انسان‌های هوشمند که توانایی توسعه و مدیریت هوش مصنوعی را خواهند داشت، به‌عنوان نیروی انسانی متخصص بر سر کار باقی خواهند ماند.»

ضرورت انکارناپذیر حضور هوش مصنوعی

با وجود نگرانی‌ها درباره توسعه هوش‌ مصنوعی، همواره ضرورت استفاده از این تکنولوژی در توسعه بخش‌های مختلف زندگی مخصوصاً کسب‌وکارها دیده می‌شود. هوش مصنوعی قابل‌چشم‌پوشی نیست و تبدیل آن به غولی که قرار است بشر را نابود یا بیکار کند نیز بیشتر شبیه به فیلم‌های سینمایی فانتزی است.

کارشناسان و تحلیلگران یادگیری ماشین و هوش‌مصنوعی بر این باورند که درنهایت این تکنولوژی به مدیریت مالی مناسبی منجر خواهد شد که نتیجه آن سود بیشتر کسب‌وکارها خواهد بود. اما همچنان باور مستحکم‌تر بر این است که انسان جایگاه خود را به‌عنوان متخصص حفظ خواهد کرد و اغلب کارهایی که به تخصص و تحلیل و توسعه کمتری نیاز دارد، به هوش مصنوعی سپرده خواهد شد.

حالا در این روند باید دید هوش مصنوعی در بستر کسب‌وکارهای ایرانی چقدر امکان توسعه دارد و آیا می‌توان به نقطه اوج موفقیت برنامه‌ریزی‌شده در این حوزه دست پیدا کرد یا خیر.

مدیرعامل تیزنگر در پاسخ به این پرسش، با اشاره به این موضوع که توسعه استفاده از هوش مصنوعی نیازمند دسترسی مناسب به «داده» است، عدم دسترسی به داده و گاهی امنیتی‌بودن برخی اطلاعات موجود را یادآوری کرد و گفت: «باید این موضوع را موردتوجه قرار داد که اصل توسعه هوش مصنوعی مدل آن نیست، بلکه جمع‌آوری داده و ارائه داده‌ها به هوش مصنوعی است.»

او بر این باور است که عدم دسترسی به داده یک چالش بزرگ و جدی است و همین موضوع باعث می‌شود هوش مصنوعی با داده ناقص نتیجه دلخواه را ارائه نکند و درنهایت برخی بر این موضوع تأکید کنند که هوش مصنوعی کارایی لازم را ندارد. این درحالی است که هوش مصنوعی درواقع دسترسی به داده مناسب نداشته تا خروجی مناسبی را ارائه دهد.

به گفته عشورزاده، ما در هوش مصنوعی عقب هستیم؛ نه به‌دلیل عدم طراحی و توسعه مدل‌های هوش مصنوعی، بلکه به‌دلیل عدم آزادسازی داده و اطلاعات. درحقیقت ما در بخش اول استفاده از هوش مصنوعی، یعنی دسترسی به داده و اطلاعات متوقف شده‌ایم.

مدیرعامل عصر گویش پرداز، شرکت فعال در این حوزه نیز درباره همین موضوع با توضیح اینکه مشخص است تغییر و تحول ناشی از توسعه هوش مصنوعی فرصت و تهدیدهای گسترده‌ای در جریان کسب‌وکارها ایجاد کرده است، در پاسخ به پرسش دیجیاتو مبنی بر اینکه استفاده از هوش مصنوعی در توسعه کسب‌وکارهای ایرانی چقدر ضرورت دارد، گفت: «فرصت‌های هوش مصنوعی بسیار فراتر از تهدیدهاست؛ از بازاریابی تا مدیریت کسب‌وکارها می‌توان از هوش مصنوعی بهره برد.»

به گفته حسینیان، هوش مصنوعی ریسک ناشی از تصمیمات را در عملیات کاهش داده و پیش‌بینی‌های مناسبی انجام می‌دهد. هوش مصنوعی همچنین سرعت عمل را افزایش می‌دهد و می‌توان به آن در جایگاه یک تسهیلگر و دستیار بالغ برای مهاجرت کسب‌وکارهای سنتی به‌سمت کسب‌وکار نوین نگاه کرد.

با این رویکرد باید دید ضرورت استفاده از هوش مصنوعی در کسب‌وکارهای ایرانی را تا چه حد باید جدی گرفت؟ مافی نیز در پاسخ به همین پرسش، با تأکید بر اینکه استفاده از هوش مصنوعی در توسعه کسب‌وکارها گریزناپذیر است، گفت: «درحال‌حاضر اگر بخواهیم از این تکنولوژی استفاده نکنیم، از قطار توسعه و پیشرفت تکنولوژی به‌طور قطع جا می‌مانیم.»

او با توضیح اینکه سازمان‌ها و کسب‌وکارها باید از هوش‌مصنوعی به فراخور جریان کاری خود استفاده کنند، گفت: «نگاه منطقی‌تر این است که به‌جای هزینه سنگین در توسعه هوش مصنوعی در کسب‌وکارهای داخلی، می‌توان از آنچه درحال‌حاضر در دنیا وجود دارد، در راستای توسعه مشاغل استفاده کرد.»

از سویی دیگر، محمودیان به‌عنوان متخصص و کارشناس هوش مصنوعی بر این باور است که در‌حال‌حاضر قطعاً یکی از مزیت‌های رقابتی جدی کسب‌وکارها استفاده از هوش مصنوعی است.

او با تأکید بر اینکه درحال‌حاضر بسیاری از شرکت‌های بین‌المللی مخصوصاً در حوزه لجستیک از هوش مصنوعی استفاده می‌کنند، گفت: «تقریباً همه بخش‌های نگهداشت مشتریان با استفاده از هوش مصنوعی توسعه پیدا کرده است. از‌همین‌رو به‌طور قطع می‌توان گفت شرکت‌هایی که از این امکان استفاده می‌کنند و آن را توسعه می‌دهند، در آینده باقی خواهند ماند.»

فاصله زیاد ایران با کشورهای توسعه‌یافته

درباره استفاده از هوش مصنوعی در ایران و نسبت آن با آمارهای جهانی، محمودیان بر این باور است که ایران از کشورهای توسعه‌یافته بسیار عقب‌تر است؛ هرچند پژوهش‌هایی در حوزه دانشگاهی انجام شده و همچنان درحال انجام است.

محمودیان با تأکید بر اینکه بسیاری از تکنولوژی‌های مبتنی بر هوش مصنوعی نیازمند سرمایه‌گذاری هستند، گفت: «کشورهای توسعه‌یافته و غول‌های تکنولوژی مثل گوگل، مایکروسافت، اپل و مواردی از این دست، پیش از این اقدام به سرمایه‌گذاری کلان در این حوزه کرده‌اند. همین موضوع باعث شده است تا در حوزه هوش مصنوعی بسیار پیشرو باشند.»

به گفته او، از لحاظ استفاده از تکنولوژی هوش مصنوعی، از 10 سال قبل شرکت‌های ایرانی وارد این حوزه شده‌اند و می‌توان گفت در جریان کار و ارتباط با مشتری به‌خوبی پیش رفته‌اند.

این درحالی است که مدیرعامل عصر گویش با اشاره به اینکه فاصله ایران با کشورهای تراز اول حوزه هوش مصنوعی بسیار زیاد است، گفت: «اینکه از جایگاه 75 بین 100 کشور اول، به جایگاه 10 برسیم با توجه به برنامه‌ای که ارائه شده است، کار ساده‌ای نیست، اما به جرئت می‌توان گفت نخبگان این حوزه ظرفیت قابل‌توجهی در پیشرفت هوش مصنوعی دارند.»

او بر این باور است که صرفاً بودن این نخبگان کافی نیست و نگه‌داشتن آن‌ها در کشور و فراهم‌کردن مسیر راه‌اندازی و توسعه استارتاپ‌های مرتبط با هوش مصنوعی ضرورتی است که باید به آن توجهی جدی شود.

مدیریت هزینه از جمع‌آوری داده تا مدیریت نیروی انسانی

شواهد بیانگر آن است که هوش مصنوعی کمک قابل‌توجهی به مدیریت هزینه مخصوصاً در حوزه نیروی انسانی خواهد کرد. با توجه به این موضوع، تضمین بهره‌وری هوش مصنوعی در چیست و چقدر می‌توان به بهره‌وری آن امیدوار بود؟ آیا هزینه‌های جمع‌آوری داده نسبت به کاهش هزینه‌های نیروی انسانی صرفه اقتصادی دارد؟

مدیرعامل عصر گویش در بخش دیگری از توضیحات خود درباره صرفه اقتصادی سرمایه‌گذاری در حوزه هوش مصنوعی، در پاسخ به این پرسش که آیا نهادهای حاکمیتی با مقایسه هزینه گزاف جمع‌آوری داده برای هوش مصنوعی در مقابل مدیریت هزینه نیروی انسانی باید به جریان دسترسی آزاد به داده ورود کنند، گفت: «معاونت علمی ریاست‌جمهوری و همچنین کمیسیون اقتصاد دیجیتال معاونت ریاست‌جمهوری چندی پیش در مسیر آزادسازی داده حرکت کرده بود.»

او با تأکید بر اینکه حکمرانی داده حمایت دولت را نیاز دارد، گفت: «داده عمر مشخصی دارد و باید داده‌های منتشرشده با سرعت زیاد به‌روزرسانی شوند. از سویی دیگر، هزینه استخراج داده برای بخش خصوصی بسیار زیاد است و ورود حاکمیت به آن منجر به توسعه بسیار سریع‌تر کسب‌وکارها در حوزه هوش مصنوعی خواهد شد.»

از سویی دیگر، محمودیان در پاسخ به این پرسش دیجیاتو، با تأکید بر وجود و اهمیت دپارتمان‌های سنجش بهره‌وری در شرکت‌ها گفت: «سنجش میزان بهره‌وری بسیار ساده است. این روند در حوزه‌های مختلف توسط کسب‌وکارها پیگیری می‌شود. علاوه‌بر‌این، شرایط فعلی بیانگر آن است که می‌توان به هوش مصنوعی اعتماد کرد و کارها را به آن سپرد.»

او با اشاره به نکته مهم بخش اخلاقی در مواجهه با هوش مصنوعی گفت: «در این حوزه هم پژوهش‌هایی درحال انجام است. این بخش ترسناک‌ترین بخش استفاده از هوش مصنوعی است که همچنان باز است و به‌شکل مدام مورد بررسی قرار می‌گیرد.»

وقتی اینترنت نیست و هوش مصنوعی متولد می‌شود

همان‌طور که در ابتدا اشاره شد، تدوین پیش‌نویس سند توسعه هوش مصنوعی یکی از گام‌هایی بود که انتظار می‌رفت جریان توسعه هوش مصنوعی در کسب‌وکارهای کشور را تقویت کند. از نکات قابل‌توجه این سند اهتمام به‌کارگیری هوش مصنوعی پاسخ‌گو و اخلاق‌محور در توسعه و بومی‌سازی کاربردها و آمادگی برای مواجهه با اثرات منفی هوش مصنوعی بر اشتغال است؛ اشتغالی که حالا به‌دلیل اختلالات فراوان اینترنت دچار چالش که نه، بلکه دچار بحران شده و حالا قرار است با توسعه هوش مصنوعی توسعه پیدا کند. این اما درحالی است که نخبگان صنعت هوش مصنوعی یک به یک از کشور خارج می‌شوند و حالا در شرکت‌های غول تکنولوژی غرب به توسعه هوش مصنوعی پرداخته‌اند.

شاید حالا با نگاهی به همه آن چیزی که فعالان حوزه هوش مصنوعی بیان کرده‌اند، به‌طور جدی و بدون نگرانی می‌توان گفت هوش مصنوعی هیچ تهدیدی برای کسب‌وکارهای ایرانی نیست. نه به‌دلیل ماهیتی که در هوش مصنوعی وجود دارد، بلکه به‌دلیل عدم امکان توسعه واقعی آن. به بیان روشن‌تر هوش مصنوعی حتی بعید است به دستیار کسب‌وکارهای ایرانی تبدیل شود.