فیبرهایی برای فردا؛ چرا چاره‌ای جز فیبر نوری برای توسعه ارتباطات ثابت نداریم؟

هنوز یک ماه از حضور «عیسی زارع‌پور» در عمارت کلاه‌فرنگی، دفتر وزیر فناوری اطلاعات و ارتباطات، نگذشته بود که نشانه‌هایی از کندی و اختلال در اینترنت دیده شد. بروز این اختلال‌ها هم‌زمان شد با نخستین حضور رسانه‌ای جدی زارع‌پور؛ صبح جمعه‌ای پاییزی در سال ۱۴۰۰ که وزیر ارتباطات برای شرکت در «کنفرانس ظرفیت ملی شبکه اطلاعات»‌ به پژوهشگاه ارتباطات و فناوری اطلاعات رفت. او کمی پس‌ازآن در مجلس گفت وزارتخانه‌اش وزارت توسعه شبکه ملی اطلاعات است.

وزیر در پاسخ به خبرنگارانی که درمورد وضعیت اینترنت سؤال کردند، کندی را رد نکرد. او علت را عدم‌سرمایه‌گذاری‌ مناسب در بخش ارتباطات در دولت دوازدهم دانست و نامی را به زبان آورد که تا به امروز بارها از زبانش شنیده‌ایم: «فیبر نوری». او گفت وزارتخانه‌اش تلاش می‌کند تا پایان دولت، فیبر نوری را به تمامی خانه‌ها برساند.

سخن زارع‌پور درمورد توسعه‌نیافتن ارتباطات ثابت در دولت‌های یازدهم و دوازدهم درست بود. حتی «محمدجواد آذری جهرمی»، وزیر ارتباطات دولت دوم «حسن روحانی» که کمتر پیش می‌آمد به شکست‌هایش اعتراف کند، اینترنت ثابت را بخشی می‌دانست که وزارتخانه‌اش در آن موفق عمل نکرد. در این شرایط بود که وزارت ارتباطات دولت سیزدهم به فکر افزایش پوشش فیبر نوری در کشور افتاد.

در ادامه این گزارش سعی خواهیم کرد به چند سؤال پاسخ دهیم. نخست اینکه ضرورت توسعه اینترنت ثابت در کشور چیست؟ پس‌ازآن به این می‌پردازیم که چرا بهترین نسخه درمان این عقب‌ماندگی تکنولوژی فیبر نوری است. سپس نگاهی اجمالی به چند نمونه موفق در دنیا می‌اندازیم. در انتها نیز وضعیت فعلی پروژه ۲۰ میلیون پوشش فیبر نوری را بررسی خواهیم کرد و به نکات قوت و ضعف آن می‌پردازیم.

چرا جا مانده‌ایم؟

سنگینی بار اینترنت در ایران روی دوش اینترنت همراه است، بخشی که توسعه آن گران‌تر اما نسبتاً ساده‌تر است. نگاهی به داده‌های مناطق دیگر در دنیا نیز نشان می‌دهد چنین وضعیتی بیشتر در میان کشورهای کمتر توسعه‌یافته حاکم است. در قاره آفریقا حدود ۷۴ درصد ترافیک اینترنت در بخش موبایل مصرف می‌شود و در آسیا این رقم نزدیک به ۷۰ درصد است، درحالی‌که در اروپا ۵۲.۶ درصد و در آمریکای شمالی ۴۵ درصد ترافیک اینترنت متعلق به بخش همراه است.

براساس آخرین گزارش «سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی» که مربوط به پاییز ۱۴۰۲ است، در ایران بیش از ۱۰۹ میلیون مشترک پهن‌باند سیّار در کشور وجود دارد. مشترکان اینترنت ثابت یک سال قبل از آن، پاییز ۱۴۰۱، حدوداً ۱۰۲ میلیون بوده‌اند که فقط در ۱۲ ماه رشدی ۶.۵ درصدی را نشان می‌دهد.

در آن سوی میدان و در بخش پهن‌باند ثابت، ۱۱ میلیون و ۱۱ هزار مشترک در کشور وجود دارند و طی سال‌های اخیر، این میزان روندی نزولی طی کرده است. بین پاییز ۱۴۰۱ تا پاییز ۱۴۰۲، حدود ۰.۶۲ درصد از مشترکین پهن‌باند ثابت کاسته شده است. بنا بر این داده‌ها، ضریب نفوذ پهن‌باند سیار ۱۲۷.۷۷ درصد و ضریب نفوذ پهن باند ثابت فقط ۱۲.۰۹ درصد است.

البته هیچ‌گاه این توقع وجود ندارد که ضریب نفوذ اینترنت ثابت به بخش همراه برسد اما برای مقایسه، بد نیست نگاهی به ضریب نفوذ اینترنت ثابت در کشورهای دیگر بیندازیم. براساس آمارهای «بانک جهانی»، ضریب نفوذ اینترنت پهن‌باند ثابت در ترکیه ۲۲ درصد، در ژاپن ۳۶ درصد، در چین ۴۱ درصد، در کره ۴۵ درصد و در عربستان سعودی ۴۰ درصد است.

زارع‌پور نیز بارها تقسیم بار ترافیکی میان اینترنت ثابت و همراه را نامطلوب دانسته است. او چند روز پیش از انتشار این گزارش، در آخرین اظهارنظرش گفت‌:‌ «اینترنت همراه برای این حجم از ارتباطات پیش‌بینی نشده است. در کشورهای پیشرفته ۷۰ الی ۸۰ درصد ترافیک ارتباطات براساس زیرساخت‌های مبتنی‌بر فیبر است، در‌حالی‌که ما کاملاً برعکس رفتیم، ۷۰ الی ۸۰ درصد ترافیک مصرفی کشور مبتنی‌بر گوشی و ارتباطات سیار است.»

چرا فیبر نوری؟

دهه ۲۰۱۰ میلادی دوره‌ای بود که سیاست‌گذاران و مجریان حوزه مخابرات در دنیا با توجه‌به مزیت‌های غیرقابل‌انکار تکنولوژی فیبر نوری نسبت به دیگر تکنولوژی‌های بخش ثابت، مانند xDSL، در مقابل فیبر سر تعظیم فرود آورده و توسعه آن را در اولویت قرار دادند.

از نمونه‌های بارز این مسئله می‌توان به کشورهای «سازمان توسعه و همکاری اقتصادی» یا همان OECD اشاره کرد که غالباً کشورهای توسعه‌یافته و قدرتمند از لحاظ اقتصادی عضو آن هستند. بررسی روند توسعه ارتباطات ثابت در میان کشورهای عضو این سازمان نشان می‌دهد روند رشد فیبر نوری و نزول xDSL از ۲۰۱۶ آغاز شده است، تاجایی‌که سال ۲۰۲۰ تعداد مشترکان فیبر نوری در کشورهای عضو این سازمان از تعداد مشترکان xDSL پیشی گرفته است.

فقط در فاصله سال‌های ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۳ مشترکین فیبر نوری در این کشورها ۵۶ درصد رشد کرده است. می‌توان به‌وضوح دید امتیازهای فیبر در میان این کشورها درک شده است.

پژوهش مشترک «دانشگاه تکنولوژی چالمرز سوئد»، «مؤسسه تحقیقاتی Arthur D little» و «شرکت اریکسون» نیز نتایج جالبی به دست آورد. این پژوهش با بررسی ۳۳ کشور عضو OECD به این نتیجه رسید که افزایش ۲ برابری سرعت اینترنت پهن‌باند می‌تواند به رشد بیش از 0.3 درصدی تولید ناخالص داخلی بینجامد. مثلاً اگر سرعت ۴ برابر شود، 0.6 درصد روی رشد GDP تأثیر مثبت می‌گذارد.

شاید رشد 0.3 درصدی در ظاهر عدد بزرگی به نظر نرسد اما معادل ۱۲۶ میلیارد دلار در میان کشورهای OECD است و شامل بیش از یک‌هفتم متوسط نرخ رشد سالانه دهه اخیر میلادی این کشورها می‌شود. همچنین هر ۱۰ درصد افزایش نفوذ اینترنت پهن‌باند باعث رشد یک درصدی GDP می‌شود.

باوجود چنین تأثیری و غلبه فیبر نوری در توسعه اینترنت پهن‌باند در دنیا می‌توان نتیجه گرفت، چاره ما فیبر نوری است. باتوجه‌به افزایش روزبه‌روز نیاز کاربران به پهنای باند بالاتر، فقط فیبر نوری می‌تواند نیازهای رو به افزایش را در سال‌های آینده پوشش دهد. همچنین فیبر به‌علت تأخیر پایین، بهترین فناوری برای بازی‌های آنلاین و کاربردهایی مانند پزشکی ازراه‌دور است. به‌علاوه، دوام کابل‌‌های فیبر نوری نسبت به کابل‌های مسی بیشتر است و هزینه‌های نگهداری آن به‌مراتب پایین‌تر.

موفق‌ها چه کردند؟

شورای فیبر نوری اروپا (Europe FTTH Council) که نهادی غیرانتفاعی است و در مسیر توسعه فیبر نوری در این قاره فعالیت می‌کند و یکی از مهم‌ترین مراجع رصد وضعیت توسعه فیبر نوری در جهان است.

براساس گزارش این نهاد که بخش‌های دیگر جهان، به‌جز اروپا، را نیز رصد می‌کند، امارات متحده عربی، بهترین عملکرد را در این زمینه داشته است. ۹۹.۳‌ درصد خانوارهای اماراتی درحال‌حاضر مشترک فیبر نوری هستند. پس از امارات نیز سنگاپور قرار گرفته که ۹۷.۱ درصد از خانوارهایش را به فیبر نوری متصل کرده است. کشور سوم هنگ‌کنگ است که ۹۵.۳درصد خانوارهای آن تحت پوشش فیبر قرار گرفته‌اند و حدود ۷۰‌ درصد کل خانوارها به فیبر نوری متصل شده‌اند.

این‌جا توضیح تفاوت دو مفهوم «پوشش» و «اتصال» ضروری است. پوشش فیبر نوری به این معنی است که امکان اتصال به فیبر برای مکانی (واحد مسکونی یا تجاری) فراهم شده است؛ کابل فیبر نوری تا نزدیکی آن رفته اما ممکن است آن شخص حقیقی یا حقوقی برای اتصال به فیبر نوری اقدام نکرده باشد یا تبدیل به مشترک بالفعل FTTH نشده باشد.

سه کشوری که به‌عنوان‌ موفق‌ترین نمونه‌ها ذکر کردیم، از کشورهای کوچک و کم‌جمعیت هستند که شاید توسعه فیبر نوری در آن‌ها کار ساده‌تری باشد اما چین هم با بیشترین سهم اقتصاد دیجیتال در GDP و با جمعیت یک‌میلیارد و ۴۰۰ میلیون نفری موفق شده حدود ۹۳ درصد خانوارهایش را تحت پوشش فیبر نوری قرار دهد.

اکنون که ضرورت توجه به فیبر نوری را توضیح دادیم، به داخل مرزها بیاییم و ببینیم فیبر در ایران کجای بازی ایستاده است.

سوت آغاز

زارع‌پور شهریور ۱۴۰۰ در جایگاه فعلی‌اش نشست و حدود ۹ ماهی طول کشید تا سوت آغاز پروژه فیبر نوری را بزند. وزارت ارتباطات می‌گفت و همچنان می‌گوید قصد دارد تا پایان دولت سیزدهم – آن زمان سال ۱۴۰۴ - ۲۰ میلیون خانوار و کسب‌وکار را تحت پوشش فیبر نوری قرار بدهد.

در این پروژه، پوشش به این معناست که اپراتور، فیبر را تا ۳۰۰ متری ساختمان برساند. در این صورت، مردم می‌توانند برای اتصال به فیبر به اپراتور درخواست بدهند و اپراتور موظف است طی یک ماه، متقاضی را به فیبر متصل کند.

وزارت ارتباطات برای اعلام رسمی شروع این پروژه ۹ اپراتور را طی مراسمی با حضور گسترده رسانه‌ها گرد هم آورد و به‌شکل نمادین با آن‌ها قرارداد شروع پروژه را امضا کرد. آن روز، ۲۷ اردیبهشت ۱۴۰۱، خبری از دو اپراتور بزرگ نبود: ایرانسل و مخابرات. زارع‌پور که می‌خواست عزمش را برای توسعه فیبر نوری نشان دهد، در پاسخ به خبرنگارانی که نظرش را درمورد غیبت این دو بازیگر بزرگ صنعت ارتباطات پرسیدند، گفت: «منتظر کسی نمی‌مانیم، بهتر است سریع‌تر تصمیم بگیرند.»

البته نهایتاً پس از کشمکش‌هایی این دو اپراتور هم رسماً به پروژه پیوستند. هرچند مخابرات بارها اعلام کرده از سال ۹۷ و مستقل از وزارت ارتباطات به توسعه فیبر مشغول بوده است.

باوجود اینکه زارع‌پور می‌گفت پروژه بدون ایرانسل و همراه اول هم پیش می‌رود، امکان نداشت وزن آن‌ها را نادیده بگیریم. همان زمان، ۹ اپراتوری که در خط آغاز پروژه قرار گرفته بودند، مجموعاً مسئولیت ۸.۵ میلیون پوشش را برعهده گرفتند و تکلیف ۱۱.۵ میلیون پوشش مشخص نبود. تا مدتی، این مسئله سرعت رشد پوشش‌ها را با مشکل مواجه کرده بود اما با ورود این ایرانسل و مخابرات شرایط بهتر شد.

فیبرهای بی‌خریدار

دولت از ابتدای این پروژه مشوقی برای توسعه فیبر در نظر گرفت. در این طرح، به‌ازای هر پوششی که در شهرهای مراکز استان ایجاد شود، ۵۰۰ هزار تومان و در شهرهای غیر از مراکز استان یک‌میلیون و ۳۰۰ هزار تومان به اپراتور پرداخت می‌شود. البته این مشوق مربوط به کلان‌شهرها نیست.

عیسی زارع‌پور سال گذشته اعلام کرده بود هدف‌گذاری برای پایان سال ۱۴۰۲ رسیدن به پوششی بین ۸ تا ۱۰ میلیون خانوار است. درنهایت این عدد تا پایان سال قبل، مرز ۷ میلیون خانوار را رد کرد که نسبت به ابتدای دولت پیشرفت قابل‌توجهی از لحاظ «پوشش» به حساب می‌آمد.

باوجوداین، سؤالی اساسی درمورد رشد «اتصال» فیبر نوری مطرح می‌شود؛ اینکه چرا باوجود افزایش پوشش‌ها، مردم تمایلی به استفاده از فیبر نوری و درخواست برای اشتراک ندارند؟

وزارت ارتباطات داده‌های پیشرفت پروژه را در سایتی به نام iranfttx منتشر می‌کند. در زمان نگارش این گزارش، هفته نخست تیرماه ۱۴۰۳، ۸ میلیون و ۶۹ هزار خانوار تحت پوشش فیبر نوری قرار گرفته‌اند که در فاصله یک سال مانده به پایان مهلت پروژه، نسبتاً امیدوارکننده است.

در سمت دیگر مشترکان فیبر نوری، ۲۲۳ هزار کاربر اینترنت هستند. در این بخش، ۳۶۳ هزار مشترک VDSL نیز محاسبه شده‌اند که درمجموع شامل ۵۸۷ هزار مشترک می‌شود که نشان‌ می‌دهد در مقایسه با پوشش‌ها تعداد مشترکان با سرعت بسیار پایین‌تری رشد می‌کند. اما علت چیست؟

شهرداری، فیلترینگ، محتوا

برای ریشه‌یابی این مسئله علل متعددی مطرح می‌شود. اردیبهشت‌ماه امسال، اپراتورها در نشستی راهکارهای دستیابی به ۳ میلیون مشترک فیبر نوری و موانع آن را بررسی کرده بودند.

«محمدحسن شانه‌ساززاده»، رئیس هیئت‌مدیره شاتل، دراین‌باره به مانعی به نام شهرداری شهرهای بزرگ اشاره کرده و گفته بود:‌ «میزان پوشش‌ها بیشتر در شهرهای کم‌برخوردار بوده که شهرداری‌هایشان منعطف بوده‌اند. وضعیت شهرداری‌های شهرهایی که می‌شود مشترک بیشتری بگیریم، اصلاً خوب نیست. هنوز از پس شهرهایی مثل اصفهان، شیراز و مشهد برنیامده‌ایم.»

بسیاری از اپراتورها از ابتدای پروژه درمورد مشکلاتی که با شهرداری‌ها دارند، سخن گفته‌اند. در برخی شهرها به‌ویژه کلان‌شهرهایی مانند تهران، شهرداری‌ها برای حفاری‌های فیبرکشی با اپراتورها همکاری نمی‌کنند.

«محمد کشوری»، مدیر «گروه علمی تحلیلی طیف»، در همین جلسه گفت شهرداری تهران در برخی مناطق برای حفاری هر متر ۱۵ میلیون تومان درخواست می‌کند. درحالی‌که کمیسیون تنظیم مقررات ارتباطات به‌تازگی تعرفه حفاری فیبر نوری در پایتخت را متری حداکثر ۴۰۰ هزار تومان تعیین کرده است.

علاوه‌براین در قانون بودجه ۱۴۰۳، شهرداری‌ها مکلف شده‌اند مجوز حفاری فیبر نوری را حداکثر ۱۵ روز پس از درخواست اپراتور صادر کنند. باوجود این‌ها توسعه فیبر نوری در شهرهایی که تقاضای فیبر نوری می‌تواند بالاتر باشد، به‌کندی پیش می‌رود و اغلب پوشش‌ها در شهرهای کم‌برخوردار ایجاد شده‌اند.

«محمدعلی یوسفی‌زاده»، مدیرعامل «آسیاتک» که از اپراتورهای فعال پروژه است، نیز در این جلسه گفته بود: «باوجود اینکه حدود ۷۶۰ هزار خانوار را تحت پوشش فیبر نوری قرار داده‌ایم و از همان ابتدا هم در بخش فروش و تبلیغات فعال بوده‌ایم، به ۱۰ هزار اشتراک فعال هم نرسیده‌ایم.»

برخی کارشناسان نیز محدودیت‌های اینترنت و فیلترینگ را در بی‌میلی مردم به فیبر مؤثر می‌دانند و راهکار رفع فیلتر برخی پلتفرم‌ها برای کاربران فیبر نوری را مطرح می‌کنند. حتی یکی از معاونان «ایرانسل» در رویداد ایران دیجیتال آبان ۱۴۰۲ این پیشنهاد را مطرح کرد.

یکی از موارد دیگری که اپراتور مسلط بازار، شرکت مخابرات، در این مورد مطرح کرده بود، مشکل پیمان‌کاری است. «داوود زارعیان»، معاون تجاری این شرکت، گفته بود: «در بسیاری از شهرها اصلاً پیمانکار نداریم و مجبوریم از مرکز استان بفرستیم که سرعت را پایین می‌آورد. سال ۱۴۰۲ حدود ۹۸ هزار مشتری ثبت‌نام‌شده داشتیم که نتوانستیم به آن‌ها فیبر نوری ارائه دهیم.»

او مقطع دیگری نیز در گفتگو با دیجیاتو، یکی از دلایل اصلی رشد ناچیز کاربران را «کامل نشدن پوشش‌ها» دانسته بود. زارعیان در این گفتگو به نکته قابل‌توجه دیگری نیز اشاره کرده و درمورد مسئله «محتوا» گفته بود: «فرض کنید سرعت ۱۰۰۰ مگابیت‌بر‌ثانیه به خانواده‌ای ارائه شود، باوجود محتواهای فعلی اغلب مشترکین خانگی نیازشان را با سرعت ۱۶ تا ۴۰ مگابیت‌برثانیه هم برطرف می‌کنند و انگیزه‌ای برای سرعت‌های بالاتر ندارند.»

باوجود این‌ها، وزارت ارتباطات مشکل توقف حدودی رشد مشترکین فیبر نوری را پذیرفته است. زارع‌پور ابتدای سال جاری اعلام کرد وزارت ارتباطات برای رسیدن به ۲ میلیون مشترک فیبر نوری تا پایان سال برنامه‌ریزی کرده است.

«امیر محمدزاده لاجوردی»، رئیس سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی، نیز در گفتگو با دیجیاتو اعلام کرده بود برنامه‌ جامعی برای «جهش اتصال» مردم به فیبر نوری تدوین شده و طی نیمه اول سال رونمایی خواهد شد تا تقاضای فیبر نوری تحریک شود.

البته زمانی که وزیر ارتباطات و معاون او در این مورد اطلاع‌رسانی کرده بودند، مشخص نبود دولت پیش از موعد به کارش خاتمه می‌دهد.

بخش روشن کارنامه 

دوران وزارت عیسی زارع‌پور که هنوز به اتمام نرسیده، دوره کم‌حاشیه‌ای نبوده و نیست. بسیاری از اتفاقات ریز و درشت که شاید برخی از آ‌ن‌ها مانند فیلتر شدن اینستاگرام و واتس‌اپ ارتباط مستقیمی به وزارت ارتباطات ندارد باعث افزایش نارضایتی‌ها از وضعیت اینترنت شده است.

درمورد بخش‌هایی که ارتباط مستقیمی به وظایف و عملکرد وزارت ارتباطات دارند نیز می‌توان نقدهایی مطرح کرد که در حوصله این گزارش نیست اما باوجود همه این‌ها، پروژه فیبر نوری را می‌توان بخش نسبتاً درخشان کارنامه او دانست.

درحالی‌که موانع بسیاری برای توسعه فیبر نوری چه در بخش پوشش چه در بخش اتصال وجود دارد، نمی‌توان توجه وزارت ارتباطات به پهن‌باند ثابت را نادیده گرفت. زارع‌پور تقریباً هر زمان مقابل رسانه‌ها قرار گرفت، صحبت‌هایی درمورد نارضایتی مردم از اینترنت کرد که آن‌ها را ناراحت‌تر کرد اما شاید بشود فیبر نوری را بخشی از کارنامه او دانست که نسبتاً روشن است اما نه‌چندان نورانی.