سیستم ایمنی بدن انسان چگونه کار می کند؟ [قسمت دوم]

سرتاسر بدن ما توسط شبکه امنیتی قدرتمندی تحت حفاظت قرار دارد که «سیستم ایمنی» خطاب می شود. سیستم ایمنی طراحی شده تا روزانه در برابر میلیون ها میکروب از جنس مختلف، باکتری، ویروس، سموم، انگل ها و هر ارگانیسم زنده ای که به ما ضربه وارد می کنند، بایستد.

برای درک بهتر قدرت سیستم ایمنی، بهتر است وقتی یک موجود زنده از پای در می آید، آن را تحت نظر بگیرید و از هم پاشیدن اش را تماشا کنید. وقتی یک موجود زنده می میرد، سیستم ایمنی اش همزمان با هر سیستم پویای دیگر در بدن اش، متوقف می شود. در عرض چند ساعت، بدن مورد تهاجم همه جور باکتری، میکروب و انگلی قرار می گیرد.

هیچ یک از این موجودات کوچک و مزاحم زمانی که زنده هستید قادر به ورود به بدن شما نیستند اما به محض اینکه سیستم ایمنی متوقف شود، درب اصلی به روی شان باز می شود. زمانی که می میریم، تنها چند هفته زمان لازم است تا تمام گوشت و پوست بدن مان خوراک باکتری ها و دیگر میکروب ها شود. پس از آن فقط اسکلت کلی باقی می ماند.

بنابراین واضح است زمانی که سیستم ایمنی مثل ساعت کار می کند، اتفاقات عجیب و غریبی در حال رخ دادن است. در غیر این صورت ما باید در این دنیای پر از میکروب و انگل همچون مردگان متحرک می بودیم که قسمت های مختلف بدن مان هر ثانیه خوراک میلیون ها موجود ریز بود.

سیستم ایمنی، پیچیده اما جذاب است و دو دلیل عمده وجود دارد که همه ما اطلاعات بیشتری در موردش داشته باشیم، فارغ از اینکه در چه شاخه ای تحصیل می کنیم. اول از همه اینکه در زمان بیماری با اتفاقاتی که درون بدن تان رخ می دهد آشنا خواهید شد و می فهمید که علت تب، سر درد، گر گرفتگی و باقی علائم بیماری چیست. مورد دوم اینکه متوجه خواهید شد علت مصرف دارو چیست و آگاهی بیشتری حین مصرف آنتی بیوتیک ها پیدا خواهید کرد؛ مسئله ای که اخیرا توجه بسیاری را به خود جلب کرده است.

• سیستم ایمنی بدن انسان چگونه کار می کند؟ [قسمت اول]
• باکتری چیست و چه نقشی در زندگی بشر دارد؟
• ویروس چیست و چگونه با ایجاد بیماری بشر را از پای در می آورد؟

در ادامه با دیجیاتو همراه باشید.

سیستم لنفاوی

اکثرا با سیستم لنفاوی آشنایی داریم و حین مریضی پیش آمده که روی گردن خود قسمت های برآمده ای را حس کنیم. پزشکان معمولا با چک کردن گردن متوجه می شوند که غدد تا چه حد برآمده اند و بدن چقدر درگیر است. با این حال، این غدد بخشی از یک سامانه بزرگ در سراسر بدن هستند، درست مثل رگ های خونی که همه جا انشعاب یافته اند.

تفاوت اصلی رگ های خونی با سیستم لنفاوی این است که در رگ، خون جریان دارد و در دیگری مایعی به نام لنف. سیستم گردش خون حالت فعال دارد اما سیستم لنفاوی به صورت غیر فعال عمل می کند، یعنی مفهومی به نام فشار لنف وجود ندارد و مرکزی به نام قلب، لنف را به گردش نمی اندازد. در عوض، مایعات وارد سیستم لنفاوی شده و به وسیله حرکات عادی بدن و عضلات وارد غدد می شوند.

تفاوت دو سیستم همانند آب و فاضلاب است. آب از یک مرکز با قدرت بالا به تمامی لوله ها پمپاژ می شود (حرکت فعال) و از طرف دیگر، سیستم فاضلاب، پس مانده ها را دریافت می کند (حرکت غیر فعال).

به بیان ساده، لنف ماده ای شوینده است که سلول را با آب و مواد مغذی شستشو می دهد. لنف همان پلاسمای خون است و پلاسما همان خون، بدون گلبول های قرمز و سفید. هر سلول به عنوان ساختار و مهره ای مجزا، برای زندگی و بقا نیاز به آب، غذا و اکسیژن دارد. خون این موارد را از طریق دیواره های مویرگی به لنف می دهد و لنف آن ها را سلول می رساند.

سلول ها نیز به هر حال تولیدی ها و پس مانده های خاص خود را دارند. مواد تولید شده و فاضلاب هر سلول نیز دوباره به لنف داده می شود تا به جایی که لازم است بروند. هر باکتری که به بدن راه پیدا کند نیز خود را شناور در این مایع خواهد دید.

یکی از وظایف سیستم لنفاوی، فیلتر کردن مایعات داخل بدن برای شناسایی و حذف باکتری ها است. رگ های کوچک لنفاوی، مایع را جمع کرده و آن را به رگ های بزرگ تر انتقال می دهند تا در نهایت به غدد برسند. ارزیابی در این ناحیه انجام می شود و باکتری های به دام افتاده، نبرد خود را با نیروهای امنیتی بدن آغاز می کنند. به همین دلیل غدد لنفاوی یا به عبارتی میدان نبرد، حین بیماری برآمده می شوند.

در این غدد، تعداد کثیری از سلول های لنفاوی به اضافه بافت های فیلترکننده قرار دارد و حین مبارزه با باکتری های بیماری زا، این ها فعال می شوند. بنابراین، برآمده شدن غدد لنفاوی نشانه حضور فعال سیستم ایمنی بدن است.

پس از اینکه لنف به طور کامل پاکسازی شد، از غدد به رگ های خونی باز می گردد تا دوباره تغذیه کافی را در اختیار بگیرد و به سلول ها برساند. اندام ها و بخش های زیر، نقشی موثر در سیستم ایمنی بدن ایفا می کنند.

• تیموس: تیموس درون سینه، میان استخوان سینه و قلب قرار گرفته و مسئول تولید سلول های T است. این اندام در نوزادان بسیار اهمیت دارد، به حدی که اگر فعالیت تیموس ضعیف باشد، سیستم ایمنی نوزاد از هم پاشیده و در کمترین زمان ممکن فرد از بین می رود. اما در افراد بزرگسال، این بخش اهمیت بالای خود را از دست می دهد. بزرگسالان بدون تیموس هم می توانند زنده بمانند و اگر لازم به جراحی و حذف آن باشد، هیچ مشکلی در سلامتی فرد پیش نخواهد آمد، چرا که باقی اعضای بدن قادر به پذیرفتن وظایف آن هستند. با این حال، تیموس نقشی موثر در بالغ سازی سلول T ایفا می کند.
• طحال: فیلترهای طحال، خون را با دقت بررسی می کنند تا سلولی خارجی را پیدا کنند و آن را دستگیر کنند، از سوی دیگر حواس شان به گلبول های قرمز از کار افتاده و پیر هم هست تا از چرخه گردش خون حذف اش کنند. بنابراین اگر شخصی طحال خود را از دست بدهد، احتمال بیمار شدن اش بیش از دیگران خواهد بود.
• مغز استخوان: مغز استخوان، کارخانه ساخت گلبول های جدید است، چه سفید و چه قرمز. گلبول های قرمز تمام و کمال در مغز استخوان شکل گرفته، بالغ می شوند و سپس وارد جریان خون می شوند. اما گلبول های سفید در این ناحیه صرفا ساخته شده و سپس در ناحیه دیگری بالغ می شوند. تمام سلول های خونی از سلول های بنیادی ساخته می شوند؛ در واقع دلیل نامگذاری سلول های بنیادی این است که می توان آن ها را به شکل هر سلولی که لازم باشد در آوریم.

آنتی بادی ها

آنتی بادی ها (یا ایمونوگلوبولین ها و گاماگلوبولین ها) توسط گلبول های سفید خون ساخته می شود و پروتئین های Y شکلی هستند که هر کدام به یک آنتی ژن خاص (باکتری، ویروس یا سم) واکنش نشان می دهند. هر آنتی بادی، بخشی ویژه در دو سر Y خود دارد که به همان آنتی ژن حساس است.

وقتی یک آنتی بادی به سم متصل شود، آن را آنتی توکسین می نامند. وقتی این اتصال صورت می پذیرد، معمولا سم قدرت خود را از دست می دهد، فعالیت شیمیایی متوقف شده و تسلیم سلول های نگهبان می شود.

زمانی که یک آنتی بادی به ویروس یا باکتری متصل شود، مانع حرکت بیشتر آن ها می شود و فعالیت ماکروفاژی آغاز می گردد. حتی گروهی گسترده از آنتی بادی ها نیز می توانند به یک عامل خارجی و بیگانه متصل شده، سپس به سیستم کمپلمان گزارش دهند که این عامل باید خارج شود.

آنتی بادی ها در 5 دسته مختلف قرار می گیرند:

• ایمونوگلوبولین A یا IgA
• ایمونوگلوبولین D یا IgD
• ایمونوگلوبولین E یا IgE
• ایمونوگلوبولین G یا IgG
• ایمونوگلوبولین M یا IgM

 

سیستم کمپلمان

سیستم کمپلمان، همانند آنتی بادی ها، مجموعه ای از پروتئین ها است. میلیون ها آنتی بادی به اشکال مختلف در خون وجود دارد که هر کدام به یک آنتی ژن خاص حساس هستند. با این حال، صرفا تعداد قابل شمارشی پروتئین درون سیستم کمپلمان وجود دارد که آزادانه درون خون می چرخند.

کمپلمان ها درون کبد ساخته می شوند و پروتئین ها توسط آنتی بادی ها فعال می شوند. این پروتئین ها سبب لیز کردن یا از هم پاشیدن سلول ها شده و به فاگوسیت ها پیام می دهند که سلول مذکور باید خورده شود.

هورمون ها

هورمون های متعددی درون بدن ما توسط غدد مختلف مربوط به سیستم ایمنی ساخته می شوند که نام عمومی آن ها لنفوکین است. برای مثال، یکی از اثرگذاری هورمون ها، مطلع ساختن هیپوتالاموس از وجود عامل بیگانه در بدن و در نتیجه بالا بردن درجه حرارت است.

فاکتور نکروز تومور

فاکتور نکروز تومور یا TNF هم توسط ماکروفاژها تولید می شود و قادر است تا سلول های تومور را از بین برده و همچنین سبب ساخت رگ های جدید خونی شود.

اینترفرون

اینترفرون تقریبا توسط اکثر سلول های بدن ساخته شده و با ویروس ها درگیر می شوند. اینترفرون ها، مثل آنتی بادی و کمپلمان از پروتئین ساخته شده اند و وظیفه شان این است که به یک سلول اجازه دهند به سلول دیگری علامت بدهد. وقتی سلول دوم، نشانه را دریافت کرد، فعالیت جهت مبارزه با عامل ویروسی را آغاز می کنند.

گلبول های سفید خون

قطعا می دانید که درون خون، دو مدل گلبول سفید و قرمز وجود دارد و گلبول های سفید یکی از مهم ترین (و شاید حتی مهم ترین) بخش از سیستم ایمنی هستند. با این حال، گلبول های سفید، خود از چندین و چند دسته تشکیل شده اند و هر کدام یک وظیفه کلی دارند. در کنار هم، این سلول ها یک ارتش کامل و عالی را تشکیل می دهند که در برابر باکتری ها و ویروس ها مقاومت می کنند. در زیر می توانید نام، دسته بندی و گونه تمامی اجزای سازنده این ارتش بزرگ را بخوانید، اصطلاحاتی که احتمالا در مقالات علمی زیادی به چشمتان خورده:

• لوکوسیت
• لنفوسیت
• مونویست
• گرانولوسیت
• سلول B
• سلول پلاسما
• سلول T
• سلول T امدادرسان
• سلول T کشنده
• سلول T سرکوب کننده
• سلول های کشنده طبیعی
• نوتروفیل
• ائوزینوفیل
• بازوفیل
• فاگوسیت
• ماکروفاژ

لوکوسیت ها

 

به طور کلی، تمامی گلبول های سفید خون را لوکوسیت می نامند. در حقیقت، این سلول ها، مثل باقی سلول های بدن زندگی اجتماعی ندارند، بلکه مانند گرگ های تنها، به شکار غذای خود می روند. در واقع، اگر مثالی علمی بخواهیم بزنیم، لوکوسیت ها مشابه آمیب ها زندگی می کنند. سلول های دیگر را برای بقای خود ذره خواری کرده و مرتبا در حرکت اند.

بسیاری از این سلول ها، به تنهایی قادر به تقسیم سلولی نیستند اما در عوض کارخانه ای به نام مغز استخوان وجود دارد که این سربازها را می سازد. لوکوسیت ها به سه دسته کلی تقسیم می شوند:

• گرانولوسیت ها (دانه دارها): 50 الی 60 درصد از لوکوسیت ها را این خانواده تشکیل می دهند که خود شامل نوتروفیل ها، ائوزینوفیل ها و بازوفیل ها هستند. گرانولوسیت ها شامل گرانول هستند، دانه های ریزی که حاوی مواد شیمیایی خاصی است.
• لنفوسیت ها: لنفوسیت ها حدودا 30 الی 40 درصد لوکوسیت ها را تشکیل می دهند و در دو کلاس سلول B (بلوغ در مغز استخوان) و سلول T (بلوغ در تیموس) ظاهر می شوند.
• مونوسیت ها: حدودا 7 درصد کل لوکوسیت ها هستند و به ماکروفاژ تبدیل می شوند.

هر کدام از این خانواده ها به تفصیل دارای ویژگی ها و قابلیت های خاص خود هستند که همین امر سبب شده تا سیستم دفاعی بدن، همچون ارتش کاملی به نظر برسد. ارتشی که برای دفاع و نابود سازی، هر نوع سلاحی در آن یافت می شود.

اشتباهات سیستم ایمنی

گاهی اوقات، بی نظمی و اختلال در این ارتش، سبب اشتباهات مهلکی می شود. یکی از این مدل اشتباهات، خود ایمنی نام دارد. در این حالت، سیستم ایمنی، بنا به دلایلی خاص، سلول های بدن را مورد هدف قرار می دهد، درست همانگونه که ویروس ها و باکتری ها را تخریب می کند.

برای مثال، دیابتی که نوجوانان به آن مبتلا می شوند، در نتیجه تخریب پیش از حد پانکراس است و از آنجایی که پانکراس محل تولید انسولین بوده، بدن دچار مشکلی بغرنج می شود. آرتریت روماتوئید نیز از دیگر بیماری هایی است که خود ایمنی دلیل اصلی آن است که پیشتر در مورد آن توضیحاتی ارائه شده بود.

آلرژی ها و بیماری ام اس نیز از دیگر اشکال خود ایمنی هستند که هر کدام تا حدی برای بدن خطرساز هستند. یکی دیگر از واکنش های نامطلوب سیستم ایمنی، پس زدن بافت های پیوندی است.