یک مشکل جدید: مواد رادیواکتیو تقریبا همه جا هستند

سیارهٔ ما خانهٔ مواد رادیواکتیو بسیاری است ــ نه فقط بخش‌های داخل زمین یا انبارهای سلاح، بلکه همچنین بیمارستان‌ها، مناطق صنعتی و کارخانه‌های تهیهٔ غذا. برای نمونه، در کلورادو ۲۷ ساختمان میزبان عناصر ترسناکی همچون سزیوم ۱۳۷، کبالت ۶۰، آمریسیوم ۲۴۱ و ایریدیوم ۱۹۲ هستند.

گرچه این مواد برای اهداف ریسکی آنجا نیستند. آن‌ها در درمان سرطان، تابش‌دهنده‌های خون، گندزدایی غذا و دارو، تست سازه‌ها و ابزار، کاوش‌های ژئولوژیکی و کالیبراسیون دستگاه‌ها به کار می‌روند. مواد رادیواکتیو همیشه بد نیستند: آن‌ها کاربردهای مفیدی نیز دارند. اشعه‌های گامای منتشر شده از سزیوم و کبالت می‌توانند میکروب‌های گوشت‌ها را بکشند و ماندگاری سیب‌ها را افزایش دهند. ابزارهای رادیوگرافی می‌توانند نقض‌های موجود در لوله‌های شهری را شناسایی کنند؛ درست همان‌طور که اشعهٔ X ترک‌های مویی زانو را نشان می‌دهند. روشی به نام «چاه پیمایی» (well logging) از منابع رادیواکتیو بسته برای نگاشت ژئولوژی سوراخ‌هایی استفاده می‌کند که جستجوگران نفت در زمین حفر می‌کنند. و البته، تشعشع کلید درمان سرطان است. در آغاز عصر اتمی، آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA) ــ یک سازمان جهانی زیر نظر سازمان ملل ــ برای ترویج کاربردهای صلح‌آمیز هسته‌ای و کمینه کردن ریسک سلاح‌های هسته‌ای تاسیس شد. در سال‌های پس از آن، ریسک امنیتی این کاربردهای صلح‌آمیز افزایش یافته؛ از آن طرف، تکنولوژی‌هایی که تشعشعات کمتری دارند نیز پیشرفت کرده‌اند. سازمان‌هایی همچون IAEA در کنار گروه‌های ملی، امیدوارند که اتکا به تکنولوژی‌هایی که امنیت را تهدید می‌کنند کاهش یابد.

ریسک این کاربردهای صلح‌آمیز به این دلیل افزایش می‌یابد که همان مواد رادیواکتیو مفید می‌توانند سر از مسیرهای قاچاق یا بمب‌ها در آورند. همچنین اگر در ساعات معمول کاری مشکلی پیش بیاید، سلامت کارکنان در معرض خطر قرار خواهد گرفت. تنها در سال ۲۰۱۷، طبق گزارشی از مرکز مطالعات منع گسترش جیمز مارتین، بر اساس منابع عمومی ۱۷۱ تصادف هسته‌ای یا دیگر مواد رادیواکتیو خارج از کنترل رخ دادند که ۱۰۴ مورد از آن‌ها در ایالات متحده بودند. از لحاظ تاریخی، ترس از این که مواد رادیواکتیو در دستان اشتباه بیفتد، بیشتر متوجه گروه‌های افراطی خارجی بوده است، اما برخی از متخصصان پیشنهاد می‌دهند که این ریسک می‌تواند متوجه گروه‌های افراطی داخلی نیز باشد.

هم وجود این مواد و هم مشکلات بالقوهٔ آن‌ها برای رایان گروت (Ryan Grothe)، از بخش عملیات ویژهٔ پلیس دنور، خبری تازه بودند. او در سال ۲۰۱۸ از طریق ادارهٔ امنیت رادیولوژیکی (ORS) در بخش امنیت هسته‌ای ملی دپارتمان انرژی آمریکا از این موضوع مطلع شد. گروت می‌گوید «من شک دارم که کسی در کل ادارهٔ پلیس می‌دانست که چه چیزی در شهر وجود دارد.»

گروت از زمانی که این خبر را دریافت کرد، از دو سایت دپارتمان انرژی در تنسی دیدن کرده تا دربارهٔ مواد رادیواکتیو، فواید و خطرات آن‌ها، چگونگی حفاظت از مردم و مواد، حفاظت‌هایی که در حال حاضر اجرا می‌شوند و منابعی که در هنگام بحران می‌توان از آن‌ها استفاده کرد، یاد بگیرد. او در دنور یک برنامهٔ آموزشی حضوری برای افسران پلیس تدارک دید و ORS در تولید یک ویدیوی آموزشی به او کمک و تجهیزات حفاری و شناساگرهای شخصی برای او فراهم کرد.

کار فعلی گروت با ORS بخشی از برنامه‌ای است به نام RadSecure 100، که هدفش حذف یا ایمن‌سازی بیشتر مواد حاوی انرژی در ۱۰۰ سایت در ایالات متحده است. امیلی ادامز (Emily Adams)، رییس برنامهٔ داخلی ORS، می‌گوید «چه جاهایی هستند که پر ریسک‌ترین مواد در کنار مردم نگهداری می‌شوند؟ با پاسخ به این پرسش ۱۰۰ سایت خود را در اختیار داریم.»

جایگرین‌ها

ORS تا به حال دو ساختمان را در کلورادو از مواد نگران‌کننده پاکسازی کرده و قرارداد تخلیهٔ مواد از یک ساختمان دیگر را نیز منعقد کرده است. امنیت هجده ساختمان دیگر نیز بهبود یافته است. ORS در شهرهای ایالات دیگر نیز مشغول انجام عملیاتی مشابه است.

در هر ناحیهٔ شهری، ORS دو گزینه را به سایت‌هایی که تشعشع دارند پیشنهاد می‌کند: آن‌ها می‌توانند با اجازهٔ داوطلبانهٔ سایت ابزار رادیواکتیو را حذف و آن‌ها را با تکنولوژی‌های مشابه یا بهتر جایگزین کنند. یا ORS می‌تواند در بهبود امنیت سایت به آن‌ها کمک کند.

گزینهٔ اول چیزی است که متخصصان ترجیح می‌دهند. گذشته از هر چیز، اگر یک ابزار غیر رادیواکتیو با قیمتی منطقی می‌تواند کار یک ابزار رادیواکتیو را انجام دهد، دلایل اندکی برای ادامهٔ کار با گزینهٔ پر ریسک‌تر وجود دارد.

یک استراتژی حذف و جایگزینی موفق شامل جایگزین کردن تابشگرهای خونی که از سزیوم ۱۳۷ استفاده می‌کنند با دستگاه‌های متکی به تکنولوژی اشعهٔ X است. ادامز می‌گوید «این ساده‌ترین تکنولوژی جایگزین است.» با وجود انگیزه‌های مالی برای این تغییر، بسیاری از سایت‌ها از قبل این کار را انجام داده‌اند. مایلز پامپر (Miles Pomper)، از کارکنان ارشد مرکز جیمز مارتین، می‌گوید «مردم به این انگیزه‌های مالی واکنش نشان می‌دهند. جادویی در کار نیست.»

به طرزی مشابه، مراکز پزشکی عموما ماشین‌های کبالت ۶۰ را، که زمانی پزشکان برای درمان سرطان استفاده می‌کردند، با شتاب‌دهنده‌های خطی پزشکی جایگزین کرده‌اند. این شتاب‌دهنده‌ها هدف‌گیری دقیق‌تری دارند و آسیب زیادی به بافت‌های کناری وارد نمی‌کنند.

اما جدای از این دو مورد، طبق گزارش سال ۲۰۲۱ آکادمی ملی علوم، مهندسی و پزشکی «هیچ تکنولوژی جایگزینی که مورد قبول عام باشد برای کاربردهای دیگر وجود ندارد.» با توجه به این واقعیت، خلاص شدن از این تکنولوژی‌های هسته‌ای نمی‌تواند تنها گزینهٔ ORS باشد. به همین دلیل، پروژهٔ RadSecure بهبود امنیت و چیزی که مقامات پروژه آن را «عناصر شناسایی و تاخیر» می‌نامند نیز ارائه می‌دهد. سنسورهای حرکتی و شناساگرهای رشوه می‌توانند مقامات را به سرعت از جریانات پشت پرده خبردار کنند؛ تله‌های محکم می‌توانند پیش از فرار کردن دزدها برای ماموران زمان بخرند. و یک نرم‌افزار جدید ORS به نام Sentry-SECURE می‌تواند در صورت شناسایی اشکال هشدارهای اتوماتیک به پلیس ارسال کند.

اما پلیس باید بداند با شنیدن صدای هشدار چه کاری انجام دهد. به گفتهٔ ادامز آن‌ها باید با این مساله به عنوان یک مورد تهدید امنیت ملی برخورد کنند، نه مانند یک دزد دوچرخه.

در پروژهٔ RadSecure، ده‌ها شهر دیگر تحت آموزش‌هایی که شهر دنور و افرادی مانند گروت دیده‌اند، قرار گرفته‌اند. گروت می‌گوید «این از همان تهدیدهایی است که به خاطر احتمال وقوع پایینش پشت گوش انداخته می‌شود.»

با همهٔ این‌ها، امنیت بالا در مکان‌هایی مثل بیمارستان‌ها راه حلی ایده‌آل نیست؛ آن هم نه فقط به این دلیل که متوقف کردن تجارت رادیواکتیو دغدغه و وظیفهٔ اصلی کارکنان پزشکی نیست. پامپر می‌گوید «شما می‌توانید نگهبان‌ها و گیت‌ها و چیزهایی از این قبیل را در بیمارستان‌ها بگذارید، اما این‌ها با فرهنگ چنین مکانی سازگاری و همخوانی ندارند.» به طرزی مشابه، در یک سایت حفاری نفت، ابزاری که شامل مواد رادیواکتیو هستند ابزاری مانند چکش به شمار می‌روند، نه دستگاه‌هایی برای تهدید شهرها. درخواست از پرستاران و ژئولوژیست‌ها برای تمرکز روی حفاظت از این ابزار پیچیده است و می‌تواند آن‌ها را از وظیفهٔ اصلی خود منحرف کند. پامپر می‌گوید «بهترین نوع امنیت این است که در آن نیازی به نگرانی در مورد این ابزار نباشد.»

ارزیابی ریسک

با این که یک نفر می‌تواند در هر زمان مواد رادیواکتیو را برای ساخت یک بمب بدزدد، احتمال چنین چیزی به عنوان یک رخداد «با احتمال پایین و عواقب بالا» طبقه‌بندی می‌شود. احتمال این رخداد از لحاظ عددی چنان پایین است که تا به حال هیچ دستگاه رادیولوژیکی منفجر نشده است.

از لحاظ کیفی، این نگرانی معمولا متوجه گروه‌های افراطی خارج از ایالات متحده بوده است. اما محیط فعلی آمریکایی شاید ــ یا باید ــ نگرانی خود را متوجه داخل نیز بکند. طبق یک مقاله که مرکز هنری ال. استیمسون (Henry L. Stimson)، یک سازمان غیر انتفاعی پژوهش‌های سیاسی، در ژورنال Bulletin of the Atomic Scientists منتشر کرده، ایالات متحده باید نگران گروه‌های افراطی داخلی که اعمال خشونت‌آمیز و تروریستی انجام می‌دهند باشد. این گروه‌ها از این بابت نگرانی ایجاد می‌کنند که خود را متعهد به ایدهٔ «شتاب‌گرایی» می‌دانند ـ- ایده‌ای که جامعه محکوم به فروپاشی است و فردی باید این فروپاشی را سریع کند تا انقلاب زودتر فرا برسد.

در حال حاضر هیچ مدرکی وجود ندارد که گروه‌های داخلی بتوانند چنین حملهٔ پیچیده‌ای را با یک بمب اتمی انجام دهند. اما از طرف دیگر، ساخت یک بمب با موادی که پروژهٔ RadSecure به دنبال امن کردن آن‌ها است، کار پیچیده‌ای نخواهد بود.

به این ترتیب است که خارج کردن این مواد از چرخه و بهبود امنیت آن‌ها یسک چنین رویدادی را کاهش می‌دهد.

یک مشکل جهانی

پروژهٔ RadSecure روی منابع تشعشع داخل آمریکا متمرکز است، اما جایگزین کردن کبالت و دیگر مواد رادیواکتیو در سطح جهانی بسیار پیچیده‌تر است. برای مثال، شتاب‌دهنده‌های خطی را که در حال حاضر وارد بیمارستان‌های آمریکا می‌شوند، نمی‌توان در بیمارستان‌های کشورهای متوسط و فقیر قرار داد. شتاب‌دهنده‌های خطی معمولا هزینهٔ بیشتری نیسب به جایگزین‌های هسته‌ای خود دارند، پیچیده‌تر هستند و نیاز به منبع قدرت پایدار، افراد حرفه‌ای تعلیم‌دیده و سایت‌های نگهداری هزینه‌بر برای مشکلات احتمالی دارند.

با در نظر گرفتن همهٔ این‌ها، جایگزین کردن ماشین‌های کبالت ۶۰ همیشه موفقیت‌آمیز پیش نمی‌رود. برای مثال، بیمارستان بلک لایون شهر آدیس آبابا در اتیوپی، در سال ۲۰۱۸ یک دستگاه شتاب‌دهندهٔ خطی از آمریکا دریافت کرد، اما وقتی آکادمی ملی گزارش ۲۰۲۱ خود را منتشر کرد، مشخص شد که دستگاه همچنان راه‌اندازی نشده است. عدم وجود افراد تعلیم‌دیده و قطعی برق راه‌اندازی آن را غیر ممکن کرده‌اند.

پامپر عضو یک گروه همکاری است که قصد دارند این مساله را با ساخت یک شتاب‌دهندهٔ ساده‌تر، ارزان‌تر و ماژولار حل کنند. این گروه دستگاه فرضی خود را STELLA (Smart Technology to Extend Lives with Linear Accelerators - تکنولوژی هوشمند برای افزایش عمر با شتاب‌دهنده‌های خطی) می‌نامند، و تمرکز آن‌ها بر این است که این دستگاه را در نواحی جغرافیایی کم‌خدمات، نظیر آفریقای سیاه، به کار گیرند؛ جایی که پرتو درمانی وجود ندارد و فعالیت‌های تروریستی بالا است. این تیم یک طراحی مفهومی دارد و به دنبال منابع مالی برای ساخت نمونهٔ آزمایشی است. مانجیت دوسانج (Manjit Dosanjh)، رییس پروژهٔ STELLA و عضو انجمن بین‌المللی متخصصان سرطان، می‌گوید «ساخت این دستگاه چالش تکنولوژیکی بزرگی نیست.» اما اگر آن‌ها نتوانند به همکاران آفریقایی خود، که در فرایند توسعهٔ دستگاه نقش داشتند، نمونهٔ اولیه را نشان بدهند، نمی‌توانند به آن‌ها ثابت کنند که این دستگاه بهتر از دستگاه‌های موجود کار می‌کند.

دغدغه‌ها و راه‌حل‌ها در جایی مثل آدیس آبابا مبهم‌تر از شهری مثل دنور ــ یا ۹۹ شهر دیگر پروژهٔ RadSecure 100 ــ هستند. اما حتی با وجود این عدم قطعیت‌ها، دوسانج با اطمینان می‌گوید که «ما راه‌حل‌هایی را برای کل دنیا فراهم کرده‌ایم، چون حالا با آن‌ها ارتباط داریم.»