«درها باز هستند»: اخترشناسان ایرانی به دنبال همکاری برای تلسکوپ جدید و کلاس جهانی خود

در یک نقطه عطف بزرگ برای جامعه علمی ایران، اخترشناسان اعلام کردند که رصدخانه ملی ایران (INO) «نخستین نور» خود را دیده است: این تلسکوپ نوری ۳٫۴ متری کلاس جهانی که آینده‌اش سال قبل در هاله‌ای از ابهام بود، حالا در حال بهره‌برداری است و اولین تصاویر خود را ثبت کرده است.

حبیب خسروشاهی، مدیر پروژه رصدخانه ملی ایران و اخترشناس پژوهشگاه دانش‌های بنیادی تهران (IPM) می‌گوید: «ما مدت زیادی منتظر این لحظه بودیم.»

خسروشاهی تصدیق می‌کند که اولین نور رصدخانه ۲۵ میلیون دلاری در وضعیت ملتهب جامعه حاصل شده است. او می‌گوید: «ما نگرانیم که خبر ما چگونه تفسیر می‌شود. اما می‌خواهیم تاکید کنیم که تلسکوپ رصدخانه ملی ایران برای همه مردم ایران است. نمی‌شود اولین نوردهی رصدخانه را در زمان دیگری منتشر می‌کردیم و آن را مخفی نگه می‌داشتیم.»

ماجرای علمی رصدخانه ملی ایران دو دهه قبل آغاز شد و تاخیرهایی طولانی را پشت سر گذاشت. «گری گیلمور» (Gerry Gilmore)، اخترشناس دانشگاه کمبریج و رییس هیأت مشاورهان بین‌المللی INO می‌گوید: «وقتی آن‌ها این پروژه را شروع کردند، چیزی بیشتر از یک رویا نبود. پیش از آن هیچکس در ایران تلاشی برای چیزی در این مقیاس انجام نداده بود.»

سال گذشته، برخی از کارکنان سابق INO هشدار دادند که تغییرات در طراحی رصدخانه ملی می‌توانند عملکرد آن را به خطر بیندازند. «لورنزو زاگو» (Lorenzo Zago)، یکی از اعضای هیأت مشاوره، می‌گوید: «آن نگرانی‌ها برطرف شده‌اند.»

رصدخانه ملی ایران در تاریخ ۵ مهر (۲۷ سپتامبر) گنبد خود را برای کالیبراسیون آسمان باز کرد و شب آینده از Arp 282 عکس‌برداری کرد؛ یک جفت کهکشان در فاصله تقریبا ۳۱۹ میلیون سال نوری از زمین. رزولوشن آن تصویر ــ ۰٫۸ ثانیه قوسی ــ و رزولوشن تصویر جدید ــ ۰٫۶۵ ثانیه قوسی ــ نزدیک به حد ممکن تعیین شده توسط شرایط آب و هوایی بودند؛ در قله ۳۶۰۰ متری کوه گَرگَش اصفهان.

گیلمور می‌گوید: «این کیفیت فوق‌العاده است. خیلی بیشتر از چیزی که انتظار می‌رفت.»

«رضا منصوری»، اخترفیزیکدان نظری دانشگاه صنعتی شریف که پروژه را تا سال ۲۰۱۶ (۱۳۹۴) سرپرستی می‌کرد و سال گذشته نگرانی‌های خود را درباره آینده پروژه اظهار کرده بود، می‌گوید: «پیمایش‌های علمی، که امیدواریم از تابستان آینده آغاز شوند، کیفیت طراحی و ساخت را نشان خواهند داد.»

همچنان کارهای زیادی باقی مانده‌اند که مهندسان باید انجام دهند؛ از جمله یکپارچه‌سازی نرم‌افزار، تنظیم دقیق ابزارهای نوری فعال و نصب اولین ابزار علمی دقیق: یک دوربین تصویربرداری کیفیت بالا. اهداف علمی اولیه تلسکوپ عبارتند از بررسی تکامل شکل‌گیری کهکشان، تکامل ستاره‌ها و شکار سیارات فراخورشیدی.

رصدخانه ایران و دو رصدخانه دیگر در منطقه ــ یک تلسکوپ مادون قرمز ۴ متری در ترکیه که در مراحل پایانی ساخت قرار دارد و تلسکوپ ۳٫۶ متری نوری هند ــ حفره‌ای جغرافیایی را در شبکهٔ تلسکوپ‌های زمین پر می‌کنند که نقشی کلیدی در رصد پدیده‌های زودگذر، مانند انفجارهای پرتوی گاما و تلاش برای شناسایی موقعیت و آشکارسازی فیزیک آن‌ها ایفا می‌کنند.

گیلمور می‌گوید: «شما به زنجیره‌ای از تلسکوپ‌ها در سراسر دنیا نیاز دارید تا این پدیده‌ها را پیگیری کنید.»

در ساخت رصدخانه ملی، اخترشناسان ایران باید بر موانعی غلبه می‌کردند که بسیاری از همتایان آنها در جاهای دیگر با آن‌ها روبرو نیستند: تحریم‌هایی که واردات تکنولوژی‌های روز را محدود می‌کند و محدودیت‌های ویزا که مانع از سفر آن‌ها به خارج می‌شدند.

تیم سازنده شیشه‌های تراش‌خورده آینه را از یک بنگاه آلمانی خریدند. پس از آن، مهندسان INO باید نحوه ساخت تقریبا تمام چیزهای دیگر را خودشان یاد می‌گرفتند. زاگو می‌گوید: «چیزی که من را غافلگیر می‌کند این است که آن‌ها چقدر سریع به این یادگیری رسیدند. آن‌ها به سختی فراوان کار می‌کردند.»

گیلمور می‌گوید «آن‌ها در هر مرحله بلندپروازی و پیچیدگی پروژه را افزایش می‌دادند.» برای مثال، او می‌گوید وقتی که سیستم‌های کنترل فعال ــ سنسورها، فعال‌کننده‌ها و نرم‌افزارهایی که آینه اصلی را به کار می‌اندازند ــ حدود یک دهه قبل و اولین بار برای تلسکوپ‌های بزرگتر در دسترس قرار گرفتند، مهندسان INO آن‌ها را در طراحی وارد کردند.

به گفته زاگو، «چیزی که واقعا عجیب است»، محفظه خلاء دقیق است که مهندسان INO به همراه یک کمپانی ایرانی ساختند تا شیشه‌های تراش‌خورده را با آلومینیوم بپوشانند و آن‌ها را به آینه‌های تلسکوپ تبدیل کنند.

گیلمور می‌گوید زمانی که بریتانیا در دهه ۲۰۰۰ دست به ساخت سیستمی برای آلومینیومیزه کردن شیشه‌های تلسکوپ پیمایشی مرئی و مادون قرمز برای اخترشناسی (VISTA) زد، انجام آن به طور دقیق برای آن‌ها بی‌اندازه زمان برد.

خسروشاهی امیدوار است که با تیم‌های بین‌المللی همکاری کنند تا بتوانند در چهار جایگاه مخصوص ابزار تلسکوپ INO ابزارهایی به‌روز نصب کنند. او می‌گوید «درها از جانب ما باز است»، گرچه تحریم‌ها و سیاست احتمالا مانع برخی از همکاری های بالقوه می‌شوند.

همزمان، جامعه جوان اخترشناسی در ایران ــ به گفته خسروشاهی در آغاز پروژه تنها چند ده دانشمند بزرگ بود، اما امروزه شامل صدها دانشمند و دانشجو می‌شود ــ در انتظار رصدهایی جدی است.

«مریم ترکی» از پژوهشگاه دانش‌های بنیادی می‌گوید: «ما با ناامیدی و تاریکی و همچنین با حرف‌هایی که می‌توانستند ما را دلسرد کنند، جنگیدیم، اما در انتها شاهد این تولد باشکوه بودیم.»

این متن، ترجمه مقاله نشریه ساینس است که ۲۷ مهر منتشر شده است.