همه آنچه که باید در مورد نفخ بدانید

نفخ؛ عارضه‌ای است که همه ما آن را تجربه کرده‌ایم، همان احساس ناخوشایند پری بیش از حد و شکم بادکرده. اما این عارضه همیشه ناشی از پرخوری نیست؛ آیا بدن شما آب زیادی نگه می‌دارد؟ آیا ماده غذایی نفخ‌آوری مصرف کرده‌اید؟ یا آیا ممکن است پای یک بیماری در میان است؟

نفخ چیست؟

وضعیتی است که اغلب به دلیل وجود گاز، در شکم خود احساس پری، سفتی یا فشار می‌کنید که ممکن است، و نه الزاماً، با یک شکم متورم نیز همراه باشد.

این احساس ناراحتی می‌تواند خفیف تا شدیداً دردناک باشد که به طور معمول پس از مدتی از بین می‌رود، هرچند، برای برخی یک مشکل تکرار شونده است.

مشکلات گوارشی و نوسانات هورمونی می‌توانند باعث نفخ مقطعی شوند. گاهی، افراد نفخ را با دلایل دیگری چون شلی دیواره شکم اشتباه می‌گیرند. این امر به ویژه در میان زنان مسن و کسانی که بچه‌دار شده‌اند، رایج است. درک تفاوت این موارد برای یافتن درمان مناسب ضروری است. بهترین زمان برای تمییز این دو حالت، زمانی است که شکم پر است.

نفخ با چه علائمی همراه است؟

ممکن است نفخ داشته باشید، در صورتی که:

• احساس کنید شکم شما پر یا بزرگتر از حد معمول است.
• در شکم خود احساس درد یا ناراحتی کنید.
• شکم شما صدا تولید کند.
• بیش از حد باد روده تخلیه کنید.

نفخ چقدر شایع است؟

بین 10 تا 25 درصد از افراد سالم گاه‌به‌گاه دچار نفخ می‌شوند که از این میان حدود 75 درصد علائم خود را متوسط تا شدید توصیف می‌کنند. حدود 10 درصد از افراد به طور منظم نفخ را تجربه می‎‌کنند. این میزان در میان افراد مبتلا به آی‌بی‌اس، سندروم روده تحریک‌پذیر (IBS)، به 90 درصد می‌رسد. تا 75 درصد زنان قبل و در طول قاعدگی خود نفخ شکم را تجربه می‌کنند. تنها در 50 درصد موارد، شکم مبتلایان متورم نیز می‌شود.

چرا دچار نفخ می‌شویم؟

شایع‌ترین علت نفخ، گاز اضافی روده است. اگر پس از خوردن غذا دچار نفخ معده می‌شوید، ممکن است دارای یک مشکل گوارشی باشید؛ مسأله‌ای که می‌تواند به سادگی تند یا پرخوری باشد، یا حساسیت غذایی. چرخه قاعدگی نیز یکی دیگر از دلایل رایج نفخ موقت در میان زنان است. گاهی اوقات نفخ معده حاکی از یک بیماری جدی‌تر است.

گاز

گاز یک فرآورده جانبی طبیعی در فرآیند هضم است؛ باکتری‌های روده که کربوهیدرات را هضم می‌کنند، آن را در فرآیندی به نام تخمیر تولید می‌کنند. اما تولید بیش از حد گاز روده به این معنی است که گوارش شما مختل شده است. گازها با بلعیدن هوا یا نوشیدن نوشابه های گازدار وارد بدن می‌شوند، و از طریق بادگلو، قبل از رسیدن به معده، خارج می‌شوند.

تخمیر بیش از حد نشان از ازدیاد کربوهیدراتی است که در فرآیند طبیعی هضم، جذب باکتری‌ها نشده است. عواملی چون تندخوری، یا یک بیماری گوارشی می‌توانند این مسأله را به همراه داشته باشند.

• سوء جذب کربوهیدرات

بسیاری از افراد در هضم کربوهیدرات‌های خاص (قندی) مشکل دارند. برخی از این موارد عبارتند از: لاکتوز، فروکتوز و کربوهیدرات موجود در گندم و لوبیا. متخصص تغذیه یا گوارش می‌تواند در تشخیص حساسیت‌های غذایی به شما کمک کند.

• رشد بیش از حد باکتری‌های روده کوچک (SIBO)

این اتفاق زمانی رخ می‌دهد که باکتری‌های روده از روده بزرگ به روده کوچک راه یابند.

رشد بیش از حد این باکتری‌ها، تعداد سایر باکتری‌های ایجادکننده تعادل را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد: برخی از باکتری‌ها گازهای تولید شده توسط سایرین را جذب می‌کنند، اما تعداد بیش از حد یک نوع و عدم کفایت سایر باکتری‌ها تعادل را به هم می‌ریزد.

• اختلالات عملکردی گوارشی

با ابتلا به سندروم روده تحریک‌پذیر و سوءهاضمه بدن به دلایل غیرقابل توضیح با هضم غذا مبارزه می‌کند. علائم این عارضه اغلب شامل ایجاد گاز در معده و نفخ بعد از غذاست. توجه به علائمی چون اسهال یا یبوست، حالت تهوع، استفراغ، تب، خونریزی، کم‌خونی و کاهش وزن ناخواسته هائز اهمیت است.

• درد احشایی

حتی زمانی که حجم گاز طبیعی است برخی افراد احساس می‌کنند که دچار نفخ هستند. این وضعیت اغلب با سندروم معده تحریک‌پذیر و سایر اختلالات مربوط به مسیرهای عصبی روده به مغز مرتبط است. برخی دیگر حتی برای ایجاد فضای بیشتری برای گاز در شکم (دیسینرژی شکمی) دچار واکنش بیش از حد عضلانی می‌شوند. ماهیچه های شکمی آنها در حضور گاز، حتی با مقدار طبیعی، شل می‌شوند و به بیرون می‌زنند.

محتویات گوارشی

با ایجاد اختلال در دستگاه گوارش، محتویات گوارشی، که جامد، مایع یا گاز هستند، ممکن است در دستگاه گوارش تجمع کنند. تجمع این مواد در دستگاه گوارش، نه تنها فضای کمتری را برای پردازش مقادیر طبیعی گاز باقی می‌گذارد، بلکه این فضا را برای سایر محتویات شکم از جمله مایعات گردش خون و چربی محدود می‌کند و سبب سفت شدن مواد می‌شود. علل این انباشتگی می‌تواند شامل موارد زیر باشد:

• یبوست

ممکن است به دلیل رژیم غذایی یا عوامل سبک زندگی گهگاهی یبوست داشته باشید یا به دلیل یک بیماری زمینه‌ای دچار یبوست مزمن شوید. مدفوع باقی‌مانده در روده بزرگ باعث می‌شود که غذاهایی که اخیراً هضم شده‌اند، مدت بیشتری در روده‌ها باقی بمانند. در نتیجه انبساط فضا برای جای دادن محتویات، نفخ رخ می‌دهد.

• انسداد روده

روده بزرگ و کوچک ممکن است با عواملی چون تومور، بافت زخم (اسکار)، تنگی مجرا، فتق و هموروئید انسداد یابد. بیماری‌های التهابی مانند بیماری کرون و دیورتیکولوز می‌توانند به قسمت‌هایی از روده کوچک آسیب برسانند و در اثر ایجاد تنگی عبور محتویات گوارشی را محدود سازند.

• اختلالات حرکتی

 می‌توانند منجر به یبوست یا کندی عملکرد دستگاه گوارش شوند و معمولاً شامل اختلال در ماهیچه و اعصابی را دربرمی‌گیرند. به عنوان مثال، در انسداد کاذب روده، وضعیتی که اثرات انسداد را تقلید می‌کند، در صورت عدم وجود انسداد، گاستروپارزی، فلج نسبی عضلات معده، و اختلال عملکرد کف لگن، رخ می‌دهد.

• افزایش وزن در کوتاه‌مدت

افزایش وزن  بیش از 5 کیلو در بازه زمانی یک ساله یا بیشتر، ابتدا در ناحیه شکمی نمایان می‌شود؛ در پی این رخداد، فضای شکمی کمری برای فرآیندهای گوارشی باقی می‌ماند؛ به طوری که حتی ممکن است در طول هضم یک وعده غذایی احساس نفخ داشته باشید. گاهی، افزایش وزن موجب احتباس آب نیز می‌شود، که با توجه به حضور افراطی مایعات در معده، احساس نفخ خواهید کرد.

نوسانات هورمونی

دوره نفخ معده برخی، نه چرخه گوارشی، بلکه چرخه قاعدگی را دنبال می‌کند. از هر 4 زن، 3 نفر در پیش و طول دوره قاعدگی نفخ را تجربه می‌کنند. نوسانات هورمونی در این دوره، با اثرگذاری روی مایعات، گاز و حساسیت به این موارد، منجر به این عارضه می‌شوند.

در درجه اول، استروژن سبب احتباس آب می‌شود. افزایش استروژن و کاهش پروژسترون، نفخ ناشی از مایعات را در پی دارد. علاوه بر این، افزایش حجم رحم پیش از قاعدگی، می‌تواند باعث نفخ شود. در کنار این موارد، هورمون‌ها با دستگاه گوارش تعامل دارند؛ استروژن یا پروژسترون می‌توانند با کاهش یا تسریع حرکت موجب ایجاد گاز در روده شوند. هم‌چنین، گیرنده‌های استروژن بر حساسیت یا درد احشایی تأثیر می‌گذارند.

عوامل تغذیه

بسیاری از غذاها می‌توانند باعث مشکلات گوارشی‌ای مانند نفخ شوند، به ویژه برای افرادی که حساسیت یا عدم تحمل غذایی دارند. ایجاد تغییرات در رژیم غذایی ممکن است به کاهش علائم نفخ کمک کند.

• نمک: مصرف بیش از حد نمک، منجر به احتباس آب در بدن، و در نتیجه، نفخ می‌شود. نمک غذاهای آماده و فست‌فود بسیار بالاست.

• کربوهیدرات: این مواد سوخت بدن هستند. اما افراط در مصرف آن‌ها موجب احتباس آب در بدن می‌شود و هر چه کربوهیدرات سریعتر وارد خون شود، این احتمال افزایش می‌یابد. کربوهیدرات‌های ساده، همانند نان سفید، آب‌نبات، شیرینی‌ و نوشابه‌، تقریباً بلافاصله وارد خون می‌شوند. کربوهیدرات‌های پیچیده، مانند غلات کامل، میوه و سبزیجات به زمان بیشتری برای هضم نیاز دارند.

• پرخوری: معده تنها به اندازه یک مشت است که می‌تواند منبسط شود، اما این تغییر اندازه سبب ایجاد احساس نفخ می‌شود. قبل از اینکه احساس سیری کنید دست از غذا خوردن بردارید.

• نوشابه: حباب‌های موجود در نوشابه و سایر نوشیدنی‌هایی چون آبجو، شامپاین یا آب گازدار با گاز پر شده‌ان و با نوشیدن آن‌ها سیستم گوارش پر از گازی می‌شود که بخشی از آن با بادگلو خارج می‌شود. در صورتی که این گاز به روده برسد، تا زمان دفع در بدن باقی می‌ماند. علاوه بر این، بیشتر نوشابه‌ها مملو از قندند که باعث احتباس آب می‌شوند.

• تندخوری: هر چه سریع‌تر غذا بخورید، هوای بیشتری را می‌بلعید. رسیدن پیام سیری از معده به مغز ممکن است تا 20 دقیقه به طول بیانجامد. بنابراین، بهتر است آهسته غذا بخورید و پیش از سیری کامل دست از غذا خوردن بکشید.

• لبنیات: در صورتی که بدن نتواند قند لبنی به نام لاکتوز را به راحتی هضم کند، لبنیات باعث ایجاد گاز، درد شکم و نفخ می‌شوند. این عوارض با حساسیت به لبنیات تفاوت دارند، پدیده‌ای که در آن سیستم ایمنی لاکتوز را به عنوان یک مهاجم می‌شناسد و منجر به عوارضی جدی‌تر چون کهیر، استفراغ و مدفوع خونی می‌شود.

• فروکتوز: نوعی قند است که به سختی در بدن به انواع دیگر تجزیه می‌شود و می‌تواند منجر به ایجاد گاز، نفخ و درد شود. فروکتوز در بسیاری از غذاها به شکل شربت ذرت با فروکتوز بالا و به طور طبیعی در برخی میوه‌ها (به ویژه میوه های خشک) و همچنین عسل، پیاز و سیر، وجود دارد.

• چربی: به منظور ساخت دیواره‌های سلولی، بافت عصبی (مانند مغز) و هورمون به چربی نیاز داریم. اما مصرف بیش از حد آن می‌تواند منجر به نفخ شود: در قیاس با سایر مواد، بدن به زمان بیشتری برای تجزیه چربی نیاز دارد، و این به معنای باقی ماندن درازمدت چربی در بدن است. همچنین، کالری بالای آن سبب ابتلا به اضافه وزن، از علل نفخ، می‌شود.

علل دیگر

به طور معمول، نفخ موقت در پی عوامل گوارشی یا هورمونی رخ می‌دهد در صورت تداوم نفخ و بروز علائمی چون تب یا استفراغ، ممکن است پای یکی از موارد زیر در میان باشد:

• آب‌آوردگی شکم یا آسیت: شامل تجمع تدریجی مایع در درون شکم است و به طور معمول ناشی از بیماری کبد و گاهی به دلیل نارسایی کلیوی یا قلبی است.
• نارسایی پانکراس یا لوزالمعده: نوعی اختلال در عملکرد لوزالمعده است که در آن لوزالمعده دیگر نمی تواند آنزیم ‌ای گوارشی کافی برای فرآیند گوارش تولید کند.
• التهاب معده (گاستریت) یا روده‌ها (آنتریت): معمولاً به دلیل عفونت هلیکوباکتر پیلوری یا مصرف بیش از حد الکل ایجاد می‌شود. هم‌چنین می‌تواند به زخم معده مرتبط باشد.
• سرطان تخمدان، رحم، روده بزرگ، پانکراس، معده یا مزانتریک.

چطور از نفخ پیشگیری کنم؟

در صورتی که به دلایل غذایی یا مصرف الکل دچار نفخ می‌شوید، می‌توانید با اصلاح سبک زندگی از آن جلوگیری کنید. برخی از راهکارها عبارتند از:

• فیبر کافی بخورید. فیبر در ابتدا باعث ایجاد گاز بیشتری می‌شود، اما با عبور از سیستم گوارشی، مواد تخمیری مدفوعی باقی‌مانده را پاکسازی میکند. همچنین منجر به نوشیدن بیشتر آب، و در نتیجه، احساس سیری زودتر می‌شود. در نهایت، از آنجایی که فیبر یک پری‌بیوتیک است به تغذیه و تکثیر باکتریهای مفید روده کمک می‌کند.
• آب کافی بنوشید. این کار سبب حرکت بیشتر در کل دستگاه گوارش می‌شود و از سفت و فشرده شدن غذا جلوگیری می‌کند. مصرف آب در بین وعده‌های غذایی، همچنین، به احساس سیری زودرس کمک می‌کند.
• ورزش کنید. ورزش به جلوگیری از احتباس آب و تحرک روده‌ها کمک می‌کند.
• از مصرف غذاهای فرآوری‌شده خودداری کنید. این غذاها دارای فیبر کم و نمک و چربی بالایی هستند.
• با حوصله غذا بخورید. برای جویدن کامل وقت بگذارید و قبل از سیر شدن دست از غذا بکشید. 
• به حساسیت‌های غذایی خود توجه کنید.

در صورتی که علت نفخ معده مسأله‌ای پیچیده‌تر باشد، برای تشخیص، درمان و پیشگیری به پزشک مراجعه کنید.

چگونه نفخ را درمان کنیم؟

نحوه درمان بستگی به علت ناراحتی دارد. ممکن است برای این منظور، نیازمند تشخیص یک متخصص خواهید بود. اما در صورت علاقه به درمان خانگی میتوانید موارد زیر را امتحان کنید:

• دمنوش های گیاهی از جمله نعناع، بابونه، زنجبیل، زردچوبه و رازیانه می‌توانند به هضم غذا کمک کنند. چای قاصدک نیز در کاهش احتباس آب مؤثر است.
• کپسول‌ روغن نعناع فلفلی یک ضد اسپاسم طبیعی است، بدان معنی که به عضلات روده شما کمک می‌کنند تا آرام شوند. در نتیجه، می‌توانید مدفوع و گاز به دام افتاده را دفع کنید.
• آنتیاسیدها التهاب در دستگاه گوارش را تسکین می‌دهند و به دفع راحت گاز کمک می کنند.
• مکمل های منیزیم به خنثی کردن اسید معده و شل شدن ماهیچه‌های روده کمک می‌کنند. منیزیم یک اثر ملین طبیعی دارد که گهگاه مفید باشد، اما مصرف زیاد آن موجب عادت می‌شود.
• پروبیوتیک در کامل یا متعادل کردن باکتری‌های روده موثر است. برخی از آنها، در وهله اول به هضم بهتر غذا و برخی دیگر به جذب گازهای اضافی کمک می‌کند.
• پوسته پسیلیوم یک مکمل فیبری محبوب برای دفع منظم مدفوع است. مکمل‌های فیبری را به تدریج و با مقدار زیادی آب مصرف کنید.

چه زمانی برای درمان نفخ به پزشک مراجعه کنیم؟

در صورتی که نفخ شما مشابه موارد زیر است، به پزشک معالج مراجعه کنید:

• علائم به تدریج بدتر می‌شومد.
• بیش از یک هفته باقی به طول می‌انجامد.
• مستمر و دردناک است.
• همراه با علائمی مانند تب، استفراغ یا خونریزی است.

چکیده

نفخ شکم احساس خوشایندی نیست و با وجود اینکه تجربه‌ای رایج و معمولاً موقتی است، ممکن است آزاردهنده باشد. در مدیریت این مسأله، توجه به عوامل برای یافتن علت بسیار ارزشمند است. سعی کنید علائم و محرک‌های احتمالی خود را ثبت و به رژیم غذایی، عوامل هورمونی و استرس توجه کنید. در صورت تردید، یادداشت‌های خود را با یک متخصص به اشتراک بگذارید.

پرسش‌های متداول