نگاهی به سیاست‌های فیلترینگ و فضای مجازی در سال ۱۴۰۳؛ بربادرفته

سال ۱۴۰۳ برای کاربران در ایران سالی پر از وعده‌ها و امیدهای بربادرفته بود؛ از مهم‌ترین وعده‌‌های رئیس جدید دولت رفع محدودیت‌های دسترسی بود که محقق نشد.

 در آستانه انتخابات ریاست‌جمهوری، مسئله فیلترینگ و آزادی دسترسی به فضای مجازی به یکی از موضوعات محوری تبدیل شد. نامزدهای انتخاباتی، ازجمله مسعود پزشکیان، وعده‌های زیادی درباره کاهش محدودیت‌ها و آزادسازی اینترنت دادند اما دولت چهاردهم که روی کار آمد، مشخص شد این وعده‌ها بیشتر شبیه بازی موش و گربه است تا برنامه‌ عملیاتی مشخص.

مهم‌ترین اتفاق در زمینه فیلترینگ در دوران «عیسی زارع‌پور»، وزیر ارتباطات دولت سیزدهم، فیلتر شدن اینستاگرام و واتساپ پس از اختلال گسترده اینترنت در سال ۱۴۰۱ بود. زارع‌پور خیلی زود از زیر بار مسئولیت شانه خالی کرد و گفت این اتفاق ربطی به وزارت ارتباطات یا حتی دولت ندارد و این تصمیم در دبیرخانه شورای عالی امنیت ملی با حضور سران سه قوه گرفته شده است.

اما این به‌ظاهر ناتوانی دولت جلوی وعده‌‌دادن درباره آزادسازی اینترنت را نگرفت. پزشکیان در جریان رقابت‌های انتخاباتی با انتشار پیامی در شبکه اجتماعی ایکس نوشت: «اینترنت را باید آزاد کنیم.»؛ وعده‌ای که در ماه‌‌هایی که از دولت او گذشت، فقط به رفع فیلتر واتس‌اپ و گوگل پلی، آن هم با دردسرهای زیاد منجر شده است.

شروع به کار دولت چهاردهم با وعده‌ها

ستار هاشمی ابتدای انتصابش به‌عنوان وزیر ارتباطات ارتباطات درباره رفع فیلترینگ زیاد صحبت‌ نمی‌کرد و جملات مبهمی می‌گفت اما فشارهایی که در این زمینه به او وارد شد وزیر ارتباطات دولت چهاردهم را به‌نوعی تغییر ۱۸۰ درجه وادار کرد تا دائم به مسئله فیلترینگ اشاره کند. اظهارنظرهای پی‌درپی وزیر درباره فیلترینگ بیشتر شبیه تاکتیک رسانه‌ای بود تا برنامه‌ریزی استراتژیک و البته این تاکتیک هم به‌خوبی عمل نکرد و به جلوه‌ای از ناتوانی دولت در عمل به وعده‌هایش تبدیل شد. البته تعلل، مبهم‌گویی و شانه خالی‌کردن خود دولت هم در ترسیم این تصویر بی‌تأثیر نبود. 

یک روز بعد از مراسم معارفه ستار هاشمی، پزشکیان در اولین گفتگوی زنده تلویزیونی خود به‌عنوان رئیس‌جمهور گفت دولت می‌خواهد با شورای عالی فضای مجازی و شورای عالی امنیت درباره بهبود دسترسی مردم بحث کند. اما حدود یک ماه بعد اولین خبرها به‌منظور برگزاری جلساتی درباره رفع فیلترینگ به گوش رسید. «رضا سپهوند»، نماینده مردم خرم‌آباد در مجلس، ۷ مهر ۱۴۰۳ به نقل از وزارت ارتباطات گفت شورای‌عالی فضای مجازی جلساتی برای رفع فیلترینگ برگزار کرده است.

دو روز بعد از این گفته‌ها، اولین جلسه شورای‌عالی فضای مجازی در دولت چهاردهم برگزار شد. بااینکه بسیاری انتظار داشتند در این جلسه به موضوع فیلترینگ پرداخته شود، یک روز بعد خبر آمد موضوع رفع فیلترینگ در دستور کار نبوده است. در عوض، مسعود پزشکیان به فیلترشکن‌فروش‌ها تاخت و خواستار تهیه گزارشی از وضع موجود اینترنت شد.

این اتفاقات ابتدای دولت پزشکیان رقم خورد اما می‌توان گفت با روشن‌تر شدن فضا و اطلاعاتی که اکنون در اختیار داریم، این روند قرار نبود سرعت چندانی بگیرد و بهانه‌ها و کشمکش‌های مختلف همچنان بر سر راه دستیابی مردم به اینترنت آزاد قرار دارند. در ادامه با مشخص شدن گام‌به‌گام بودن پروسه رفع فیلترینگ این روند حتی آزاردهنده‌تر هم شد. 

در جبهه رفع فیلترینگ خبری نیست

این تعلل درباره حرکت در مسیر تحقق وعده‌های انتخاباتی، باعث شد اعتراض‌ها به فیلترینگ در ایران دوباره شدت بگیرد.

در شرایطی که رئیس‌جمهور و وزیر ارتباطات پروسه رفع فیلترینگ را پیچیده نشان می‌دادند، «جلال رشیدی کوچی»، نماینده مرودشت در دوره یازدهم مجلس، گفت رئیس‌جمهور به‌عنوان رئیس شورای‌عالی فضای مجازی و رئیس شورای‌عالی امنیت می‌تواند با یک خط دستور، فیلترینگ را بردارد اما این کار را نمی‌کند چون پایداری‌ها در مجلس فشار می‌آورند.

حتی «مهدی اخوان بهابادی»، مدیرعامل همراه اول که خود زمانی دبیر شورای‌عالی فضای مجازی بود، هم در جلسه مجمع‌ عمومی عادی سالیانه این شرکت گفت فیلترینگ جز ضرر چیزی برای همراه اول نداشته و به‌شدت با آن مخالف است که نشان می‌دهد حتی فردی که خود سابقه کار در شورای‌عالی فضای مجازی را داشته، هم هنگام مواجهه با واقعیت‌های فیلترینگ در سطح کسب‌وکار بزرگی مثل همراه اول نمی‌تواند تبعات منفی آن را انکار کند. «بیژن عباسی‌آرند»، مدیرعامل وقت ایرانسل، نیز گفت در چند سال اخیر فیلترینگ ۲۰ همت به این اپراتور ضرر زده است.

شدت‌گرفتن انتقادات باعث شد پزشکیان بار دیگر اعلام کند دولت روی برداشتن فیلترینگ کار می‌کند. رئیس‌جمهور در حاشیه تقدیم لایحه بودجه به مجلس، به خبرگزاری «خانه ملت» درباره رفع فیلترینگ گفت: «روی حرف‌هایمان هستیم. قطعاً تلاش می‌کنیم به صحبت‌هایی که کردیم، عمل کنیم.» البته پزشکیان در جریان همین صحبت‌ها بار دیگر گفت قضیه «کاملاً کارشناسی» است و دولت، مجلس و قوه قضاییه باید جمع‌بندی بکنند. وزیر ارتباطات و سخنگوی دولت هم در چند روز بعد اعلام کردند فیلترینگ برداشته می‌شود.

اواخر آبان‌ بود که رئیس‌جمهور در حاشیه جلسه هیئت‌دولت گفت رفع فیلترینگ در جلسه بعدی شورای‌عالی فضای مجازی بررسی می‌شود.

اما فقط چند روز پس از این صحبت‌ها، «رسول جلیلی»، عضو حقیقی شورای‌عالی فضای مجازی در بحبوحه مطالبات عمومی برای رفع فیلترینگ گفت: «هر جا که سرویس داخلی خوبی راه‌اندازی شده، مردم از محدودیت‌هایی که برای سرویس‌های خارجی ایجاد کرده‌ایم، راضی هستند.» بلافاصله بنیان‌گذاران و مدیران عامل بسیاری از استارت‌آپ‌ها ازجمله دیجی‌کالا، دیوار، علی بابا، جاجیگا، هلدینگ صبا و برخی فعالان حوزه فناوری اطلاعات به صحبت‌های جلیلی واکنش منفی نشان دادند. این افراد همه بر این مسئله که فیلترینگ به نفع هیچ‌کس نیست، اتفاق نظر داشتند؛ نظری که می‌توان مدعی شد اکثر مردم هم با آن موافق‌اند و احتمالاً جلیلی گروهی خاص و محدود را به‌عنوان «مردم» در نظر گرفته است.

شنیدن چنین صحبت‌های از زبان برخی مقام‌های مسئول، جدید نیست و کاربران اینترنت ایران به این موضوع عادت کرده‌اند. حتی وقتی پای پدیده‌های غیرقابل‌دفاع‌تری مثل اینترنت طبقاتی و طرح صیانت هم به میان آمد، افراد زیادی در جایگاه‌های متفاوت بودند که از چنین طرح‌های مخربی دفاع کنند.

یک گام به پیش، سی‌و‌یک گام به پس

درنهایت و پس از ماه‌ها کش‌و‌قوس، ۴ دی در یکصدوچهارمین جلسه شورای‌عالی فضای مجازی، با آزادسازی گوگل پلی و واتس‌اپ اولین گام در جهت رفع فیلترینگ برداشته شد. اما این جلسه با خبرهای نگران‌کننده‌ای همراه بود تا مردم ایران نتوانند اولین رفع فیلترینگ طولانی‌مدت در تاریخ کشور را به فال نیک بگیرند. طبق طرح مصوب شورا در این جلسه، رفع فیلترینگ برخی پلتفرم‌ها فقط بخشی از برنامه شورای‌عالی فضای مجازی است و اقدامات دیگر این شورا ممکن است به محدودتر شدن اینترنت در ایران منجر شود.

گفته شده این طرح که البته هیچ‌گاه مفاد آن منتشر نشد، شامل ۳۲ بند و ۴ مرحله می‌شود. در هرکدام از این ۴ مرحله، اقداماتی در نظر گرفته شده که رفع فیلتر گوگل پلی و واتس‌اپ فقط یکی از اقدامات مرحله اول بوده است. ارائه یوتیوب از طریق درگاه‌های حکمرانی‌پذیر، ارائه خدمات نسخه‌نویسی الکترونیکی، پیامک بانکی و ارتباط دستگاه‌های با ارباب رجوع به‌صورت انحصاری در پیام‌رسان‌های داخلی، تدوین لایحه جرم‌انگاری عرضه و فروش ابزارهای حاکمیت‌گریز و ارائه یوتیوب و تلگرام با پوسته داخلی از سایر اقدامات برنامه‌ریزی‌شده در این طرح هستند.

علاوه‌بر‌این اینترنت طبقاتی قرار است با شدت بیشتری پیگیری شود. این طرح در همین رابطه «ساماندهی اینترنت اقشار و ارائه پالایش‌شکن قانونی، شدت عمل قضایی در برخورد با تخلفات کاربران در سکوهای خارجی غیرمجاز» را در مرحله چهارم برنامه‌ریزی کرده است.

مرکز ملی فضای مجازی باوجود گذشت بیش از حدود ۳ ماه از تصویب مصوبه رفع فیلتر گوگل‌پلی و واتس‌اپ، متن این مصوبه را منتشر نکرده است. در این مدت، خبرنگار دیجیاتو چند نوبت پیگیر این مصوبه شده است اما این پیگیری‌ها هم به جایی نرسیده. از سوی دیگر، وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات در کنار بخش‌های دیگر دولت چهاردهم هم ترجیح داده‌اند در این مورد سکوت کنند. درنهایت، این «محمدامین آقامیری»، دبیر شورای‌عالی فضای مجازی، ۱۸ اسفند ۱۴۰۳ با این توجیه که جزئیات طرح مربوط به اقدامات دستگاه‌های اجرایی است، به‌سادگی از تشریح آن شانه خالی کرد.

رفع فیلترینگ؛ پروژه‌ای که در ۱۴۰۳ ناتمام باقی می‌ماند

دولت و وزارت ارتباطات در فرصت‌های متعددی رفع فیلترینگ گوگل پلی و واتس‌اپ را به‌عنوان دستاورد تبلیغ کرده‌اند اما حقیقت این است که آزادسازی این ۲ پلتفرم نیاز دائم کاربران ایرانی به فیلترشکن را رفع نمی‌کند. تلگرام و اینستاگرام، ۲ شبکه اجتماعی که از نظر محبوبیت در ایران رتبه‌های اول و دوم را در اختیار دارند، همچنان فیلتراند.

همچنین گفته‌های آقامیری و محرمانه بودن مصوبه رفع فیلترینگ شورای‌عالی فضای مجازی به نگرانی‌های بیشتری درباره افزایش محدودیت‌ها و عرضه اینترنت طبقاتی (این بار با نام سفیدشویی‌شده اینترنت اقشار) دامن زده است.

آقامیری در مصاحبه‌ای با صداوسیما گفت پلتفرم‌های مختلف خارجی با ایران مذاکره و بسیاری از آنها از حضور در ایران استقبال کرده‌اند. صحبت‌هایی که واکنش «ابوالحسن فیروزآبادی»، دبیر پیشین شورای‌عالی فضای مجازی، را به‌دنبال داشت. فیروزآبادی گفت: «من نمی‌دانم کدام سکوهای خارجی حاضر به صحبت با دوستان شده‌اند اما من بعید می‌دانم که صحبتی رخ داده باشد.» او همچنین گفت بعید می‌داند فیلترینگ تلگرام و یوتیوب تا قبل از عید برداشته شود.

آینده روشن نیست

عملکرد دولت در تحقق وعده‌های رفع فیلترینگ خود در سال ۱۴۰۳ را می‌توان در بهترین حالت «ناامیدکننده» توصیف کرد اما به نظر می‌رسد در سال جدید هم نمی‌توان خیلی خوش‌بین بود. شورای‌عالی فضای مجازی ۲۱ اسفند آخرین جلسه سال ۱۴۰۳ خود را برگزار کرد اما خبری از تصمیمی درباره گام دوم رفع فیلترینگ نبود. خود شورا این مسئله را این‌طور توجیه می‌کند که کارگروه تشکیل‌شده باید اثربخشی اقدامات صورت‌گرفته در گام اول رفع فیلترینگ را براساس شاخص‌هایی به شورا گزارش دهد.

این رویکرد از بالا به پایین شورای‌عالی فضای مجازی یکی از عواملی است که دسترسی به اینترنت آزاد را برای مردم ایران دشوار کرده است و به نظر می‌رسد باوجود انتقادها، گوش شورا به هیچ نهاد دیگری بدهکار نیست. در واقع شورای‌عالی فضای مجازی اعتقادی به لزوم دسترسی به اینترنت آزاد ندارد، بلکه شاخص‌هایی که خودش تعیین کرده را برای ادامه روند رفع فیلترینگ ضروری می‌بیند.

البته رویکرد شورای‌عالی فضای مجازی به نفع دولتی‌هاست؛ زیرا در بسیاری از مواقع می‌توانند توپ رفع فیلترینگ را در زمین شورای‌عالی فضای مجازی بیندازند. مثال آخر این اتفاق در سال ۱۴۰۳ هم صحبت‌های فاطمه مهاجرانی، سخنگوی دولت، بود که گفت برای رفع فیلترینگ تلگرام و یوتیوب قولی نداده و مردم را به شورای عالی فضای مجازی حواله داد.

با این اوصاف، به نظر نمی‌رسد سال جدید خبری از تغییر چشمگیری در این حوزه باشد و بازهم باید با بهانه‌های دولت، مقاومت‌های شورای‌عالی فضای مجازی و پروسه‌ای کند و آزاردهنده سروکله بزنیم.‌ آن هم در شرایطی که عواقب منفی احتمالی مصوبه شورا می‌تواند بسیار نگران‌کننده‌تر از رفع فیلترینگ قطره‌چکانی باشد.