راهنمای عملی رصد پربارترین بارش شهابی سال ۱۳۹۹

در سراسر سال بارش‌های شهابی بسیار وجود دارد که می‌توان برای رصد و ثبت آن‌ها برنامه‌ریزی کرد؛ اما این یکی فرق دارد. بارش شهابی جوزایی یا همان «Geminid meteor shower»، یکی از بارش‌های پرفروغ سالیانه است که فعالیتش از حوالی ۱۴ آذر آغاز می‌شود و تا ۳۰ آذر ادامه دارد. بارش پرفروغی که آتش بازی آسمان است در شب‌های سرد سال. در این مقاله از این بارش شهابی، رصد آن و عامل به‌وجود آمدنش بیشتر می‌خوانیم.

کی و کجا؟

امسال، بارش شهابی جوزایی در میان تمام بارش‌های شهابی از همه پرفروغ‌تر است. شاید بتوان این بارش را جذاب‌ترین پدیده رصدی سال ۹۹ دانست. بارشی که از شامگاه ۲۳ آذر تا صبحگاه ۲۴ آذر به اوج خود می‌رسد و زیر آسمانی صاف و به دور از آلودگی نوری شکوهش را نمایان می‌کند.

برای دیدن بارش شهابی جوزایی باید از آلودگی نوری شهرها دور شوید. منطقه‌ای را بیابید که در حومه شهر قرار داشته باشد و تا آنجا که ممکن است از نورهای مزاحم دور باشد. یافتن چنین مکان‌هایی برای ساکنان کلان‌شهرها کار دشواری است؛ اما اگر سری به وبگاه Light Pollution Map بزنید، در یافتن موقعیت مکانی مورد نظرتان بهتر عمل می‌کنید. این وبگاه با نمایش شدت تقریبی آلودگی نوری نواحی مختلف، راهنمای مناسبی برای چنین هدفی است؛ اما در نظر داشته باشید بعضا با یافتن لوکیشنی بسیار تاریک از روی نقشه، بعد از رسیدن به محل با پروژکتورهای بسیار بزرگ یک واحد صنعتی مواجه می‌شوید و تمام زحمت‌تان هدر رفته است. ناراحت نشوید و سعی کنید در همان حوالی مکان امنی را بیابید که از نورهای مزاحم تا آنجا که ممکن است در امان باشد.

از طرفی یادمان نرود شرایط جوی پاییز بسیار متلاطم است و یکی از لوازم رصد بارش شهابی، آسمانی صاف و بدون ابر است. حتما پیش از حرکت به سمت مقصد، شرایط جوی را به کمک سایت‌ها و اپلیکیشن‌های هواشناسی چک کنید تا با احتمال کم‌تری با هوای ابری یا بارندگی مواجه شوید. اگر هم به هوای ابری خوردید، نگران نباشید، این‌ تجربه مشترک همه علاقه‌مندان به آسمان است.

مهم‌ترین نکته در یافتن مکان مناسب، امنیت است. به‌هیچ وجه امنیت را فدای آسمانی تاریک نکنید.

آیا برای دیدن شهاب‌ به تلسکوپ نیاز داریم؟

فرض کنید موقعیت مکانی مناسب را یافته‌اید. به محل رصد رسیده‌اید و قرار است نظاره‌گر یکی از زیباترین پدیده‌های طبیعی باشید که بشر تا کنون به چشم خود دیده است. حالا چه باید بکنیم؟ آیا لازم است تلسکوپ یا دوربین دوچشمی‌مان را برای دیدن شهاب‌ها برپا کنیم؟

باید بگویم برای رصد این بارش شهابی فقط به چشمانی مشتاق نیاز دارید. یک صندلی یا زیر انداز، لباس مناسب فصل و نوشیدنی گرم هم رصدتان را دلپذیرتر می‌کند. زیر اندازی مناسب شب‌های سرد پاییز روی زمین پهن کنید، دراز بکشید و منتظر بمانید تا هر از چندی یک شهاب جوزایی چشمان‌تان را روشن کند.

حتی نیازی نیست فقط به یک نقطه مشخص زل بزنید، احتمال دیده شدن شهاب‌ها در سراسر آسمان وجود دارد. شهاب‌هایی که با درجات متفاوتی از درخشندگی گاهی کم‌فروغند و گاهی بسیار درخشان. اگر خوش‌شانس باشید، ممکن است شهابی را ببینید که درخشندگی‌اش از سیاره زهره بیشتر است. آن وقت می‌توانید پز این را بدهید که یک «آذرگوی» دیده‌اید. سیاره زهره، پس از ماه درخشان‌ترین سوژه طبیعی آسمان شب است، اگر شهابی از زهره درخشان‌تر باشد به آن آذرگوی می‌گوییم. در شب‌های بارش شهابی جوزایی، دیدن آذرگوی چیز دور از انتظاری نیست.

اگر خیلی خوش شانس باشید، ممکن است آذرگویی ببینید که از ماه کامل هم پرنورتر است! دیدن چنین آذرگوی‌هایی ممکن است فقط یک بار در سراسر زندگی شما اتفاق بیفتد. فرض کنید در سکوت و تاریکی یک شب رصدی، ناگهان همه جا روشن می‌شود، آذرگویی آسمان را می‌شکافد و جیغ و فریاد حاضران است که به آسمان می‌رود.

آیا واقعا شهاب‌ها می‌بارند؟

برخی انتظار دارند در شب اوج یک بارش شهابی، هر ثانیه شهاب ببینند. گمان آن‌ها بر این است که همانطور که باران می‌بارد باید شهاب هم ببارد! اما واقعیت بسیار دورتر از این حرف‌هاست.

در شب اوج پرفروغ‌ترین بارش شهابی سال ۱۳۹۹، یعنی بارش شهابی جوزایی، در شرایط ایده‌آل یک ناظر زمینی در هر ساعت، حدود ۵۰ تا ۷۰ شهاب خواهد دید. شاید اصطلاح ZHR یا آهنگ ساعتی سرسویی را شنیده باشید. ZHR در مورد هر بارش به صورت جداگانه پیش‌بینی می‌شود و در مورد بارش جوزایی امسال ZHR=۱۵۰ پیش‌بینی شده است. یعنی در ساعت اوج بارش، زیر آسمانی صاف و تاریک، یک ناظر نهایتا ۱۵۰ شهاب خواهد دید. (در این تعریف ارتفاع کانون بارش هم موثر است که از آن می‌گذریم.)

با این اوصاف اگر در شب اوج بار جوزایی، از شامگاه تا صبحگاه روز بعد زیر آسمانی صاف و دور از آلودگی نوری بودیم و چشمان‌مان دائما به آسمان بود، احتمالا موفق به دیدن ۴۰۰ شهاب خواهیم شد. (دقت کنید که این تخمین به متغیرهای بسیاری وابسته است.)

توصیه می‌کنم انرژی و تمرکزتان را برای ساعات پس از نیمه شب به وقت محلی، حفظ کنید. پس از نیمه شب آتش‌بازی با شکوه‌تر می‌شود.

شهاب یا شهاب‌سنگ؟

در شب‌هایی غیر از شب‌های اوج بارش هم گهگدار چشمان‌مان خطوط روشنی را می‌بیند که به سرعت بخشی از آسمان را می‌پیمایند و پنهان می‌شوند. این خطوط همان شهاب‌ها هستند که هر شب امکان دیدن آن‌ها وجود دارد و در شب‌های اوج یک بارش شهابی پربار، این احتمال بسیار بیشتر می‌شود. نباید شهاب‌ها را با هواپیماها و ماهواره‌ها که مسیر طولانی را با سرعتی نه چندان زیاد در زمینه آسمان می‌پیمایند اشتباه گرفت.

اغلب بارش‌های شهابی به این دلیل اتفاق می‌افتند که یک دنباله‌دار مقدرای از ذرات خود را در مدار زمین به جا گذاشته است و زمین در گردش سالیانه‌اش به دور خورشید، در بازه‎‌های زمانی مشخصی از این محل‌ آن توده از ذرات عبور می‌کند. این ذرات که اغلب‌شان به اندازه دانه‌های شن کوچک هستند، در دام جاذبه زمین به سمت سیاره ما سقوط می‌کنند و بعد از برهمکنش با مولکول‌های جو زمین ‌نورهایی را ایجاد می‌کنند که ما به این نورها شهاب می‌گوییم.

حال اگر ذراتی که به سمت زمین سقوط می‌کنند بزرگتر باشند و در برهمکنش با مولکول‌های جو کاملا نابود نشوند، بخشی از آن‌ها روی زمین می‌افتد که به آن‌ شهاب‌سنگ گفته می‌شود. برای دیدن شهاب‌سنگ‌ها باید به موزه‌ها رفت و برای دیدن شهاب‌ها زیر آسمان شب!

گفتنی است که عامل ایجاد بارش شهابی جوزایی یک دنباله‌دار نیست و یک سیارک است. مدتی است ماهیت اصلی این جرم آسمانی که ۳۲۰۰ فیتون نام دارد، منجمان را مشغول خود کرده است و تاکنون جواب قاطعی به آن داده نشده است. احتمالا ۳۲۰۰ فیتون با برخورد با یک جرم دیگر ذراتی را در بخشی از مدار زمین برجای گذاشته است که این ذرات عامل ایجاد بارش شهابی جوزایی هستند.

آنچه گفته شد می‌تواند برای رصد تمام بارش‌های شهابی سراسر سال راهنمای مشتاقان آسمان شب باشد. دیجیاتو برای شما آسمانی صاف، تاریک و پرشهاب آرزو می‌کند.