داستان طاعون: یک بیماری به قدمت تاریخ تمدن

طاعون یکی از بیماری‌های مرگبار بشر است که از طریق جانوران دیگر به انسان منتقل می‌شود. هرچند نخستین مورد مستند تاریخ، از این بیماری مربوط به قرن ششم میلادی است اما باستان‌شناسان تاکنون بارها در دی‌ان‌ای انسان‌های ۲۸۰۰ تا ۲۵۰۰ سال قبل ساکن آسیا و اروپا ردپایی از این بیماری را پیدا کرده‌اند. یکی از این یافته‌ها نتایج پژوهش جدیدی است که گروهی از دانشمندان سوئدی آن را منتشر کرده‌اند.

این پژوهشگران با بررسی دی‌ان‌ای بقایای اسکلت‌های باستانی که پیش‌ازاین طی کاوش‌هایی در بخش‌هایی از سیبری کشف شده‌ بودند دریافتند مردمی که حدود ۴۴۰۰ سال قبل در این منطقه سکونت داشته‌اند گرفتار طاعون شده‌اند و احتمالاً علت آن مهاجرت یا سفر مردمان سرزمین‌های دیگر بوده است.

گروهی به‌سرپرستی دو متخصص ژنتیک تکاملی به‌ نام‌های گولساه مِرو کیلینک و آندرس گوتِرستروم از دانشگاه استکهلم با استخراج دی‌ان‌دی از بقایای 40 اسکلت انسانی که در کاوش‌های گذشته در بخش‌هایی از شرق سیبری به‌دست آمده بودند دریافتند که بین این نمونه‌ها دی‌ان‌ای باسیل یرسینیا پستیس- باکتری عامل بیماری طاعون- هم وجود دارد.

نتایج یافته‌های‌ این دانشمندان که در شماره 6 ژانویه نشریه تخصصی Science Advances منتشر شده است نشان می‌دهد که باکتری عامل طاعون دست‌کم در دو سیبریایی باستانیِ مورد مطالعه وجود دارد. یکی از این افراد حدود ۴۴۰۰ سال قبل و دیگری حدود ۳۵۰۰ سال قبل زیسته است.

هرچند به‌گفته گوتِرستروم، هنوز واضح نیست که باکتری طاعون نخستین‌بار چگونه به سیبری رسیده است و اینکه آیا باعث شیوع و مرگ گسترده شده یا خیر، اما او و همکارانش دریافته‌اند که تنوع ژنتیکی در نمونه‌های باستانی دی‌ان‌ای که جمع‌آوری کرده‌اند از حدود ۴۷۰۰ تا ۴۴۰۰ سال قبل به‌شدت کاهش یافته و احتمالاً این مسئله می‌تواند در نتیجه فروپاشی جمعیت در این نواحی باشد.

این داده‌های جدید با نتایج شواهدی مصادف است که در ژوئن ۲۰۲۰ در نشریه Cell منتشر شد. در آن مطالعه، دی‌ان‌ای باسیل یرسینیا پستیس در دو فرد باستانی دیگر که حدود ۴۵۰۰ سال قبل در منطقه دریاچه بایکال در سیبری شرقی زیسته‌اند، هم کشف شد.

هندریک پاینار، متخصص ژنتیک تکاملی دانشگاه مک‌مستر در همیلتون کانادا که البته در این مطالعه جدید دانشمندان سوئدی شرکت نکرده است می‌گوید که احتمال دارد طاعون حدود ۴۵۰۰ سال قبل یعنی زمانی که این باکتری مردم ساکن بخش‌های دیگری از شمال اروپا را آلوده کرده است به سیبری هم رسیده باشد. اما به‌گفته پاینار، این احتمال هم وجود دارد که سیبریایی‌های باستان به نسخه‌ای از یرسینیا پستیس آلوده شده‌ بودند که بدخیم نبوده است.

یافته‌های ژنتیکی پژوهش جدید دانشمندان سوئدی، نگاهی اجمالی به مجموعه‌‌ای از جمعیت‌های باستانی تاکنون ناشناخته‌ای دارد که در دوره‌های زمانی مختلف در این منطقه‌ سکونت داشته‌اند و جمعیت‌هایی مربوط به حدود ۱۶۹۰۰ سال قبل، کمی بعد از آخرین عصر یخبندان تا ۵۵۰ سال قبل را شامل می‌شوند. پژوهشگران دی‌ان‌ای این سیبریایی‌های باستان را با دی‌ان‌ای مردمان امروزی بخش‌های مختلف دنیا و همچنین نمونه‌هایی از دی‌ان‌ای انسان‌های باستان به‌طور اهم از اروپا، آسیا و آمریکای شمالی مقایسه کردند.

این بررسی‌ها نشان داد که باوجود اقلیم سخت سیبری، گروه‌های ساکن نزدیک دریاچه بایکال و مناطق دورتر شرقی، از عصر سنگ متاخر تا سده‌های میانی با جمعیت‌های مختلفی متعلق به داخل و بیرون سیبری ممزوج شده‌اند. به‌گفته این دانشمندان، این دو سیبریاییِ حامل طاعون از مناطقی آمده‌اند که بیشترین تغییرات جمعیتی را در دوره نمونه‌برداری‌شده تجربه کرده‌اند که این تغییرات جمعیتی می‌تواند در اثر رویدادهایی چون مهاجرت مردمان حامل طاعون از بیرون از سیبری به این مناطق باشد. برای‌مثال، اسکلت با قدمت ۴۴۰۰ سال درست در غرب دریاچه بایکال کشف شد؛ منطقه‌ای که بین حدود ۸۹۸۰ تا ۵۶۰ سال قبل شاهد ظهور و پیدایش چند گروه ژنتیکی متمایز بوده است.

طاعون چیست؟

طاعون یکی از مرگبارترین بیماری‌ها در تاریخ بشریت است و بعد از آبله دومین بیماری مهلک جهان شناخته می‌شود. منشای طاعون، نوعی عفونت باکتریایی است که اساسا در جوندگان و کک‌ها وجود دارد و به‌راحتی از طریق تماس نزدیک به انسان منتقل می‌شود. از آنجا که بشر در تاریخ زیسته‌اش بارها با عالم‌گیری‌های کشنده طاعون مواجه شده‌ است از این‌رو، حتی امروز هم ترس از استفاده از این بیماری به‌عنوان سلاح بیولوژیکی بین انسان‌ها وجود دارد.

صدها سال علت شیوع طاعون همچون راز باقی‌مانده و با خرافات درآمیخته بود. تا اینکه به‌لطف پیشرفت‌هایی که در توسعه میکروسکوپ‌ها به‌دست آمد پرده از این راز برداشته شد و سرانجام در سال 1894 الکساندر یِرسین موفق شد باکتری مسئول شیوع طاعون را کشف کند. باسیلی که در بزرگداشت نام کاشفش یرسینیا پستیس نامگذاری شد.

یرسینیا پستیس، باکتری میله‌ای شکلِ به‌شدت خشنی است که با تزریق سم به سلول‌های دفاعی ازجمله ماکروفاژها که مسئول شناسایی عفونت‌های باکتریایی هستند، دستگاه ایمنی میزبان را از کار می‌اندازد و به‌محض از بین‌رفتن سلول‌های دفاعی، بدون هیچ مانعی شروع به تکثیر می‌کند.

بسیاری از پستانداران کوچک از جمله موش‌های صحرایی، موش‌های خانگی، موش‌خرماها، سنجاب‌های مرغزار (سگ‌های دشتی)، خرگوش‌ها و سنجاب‌ها می‌توانند میزبان این باکتری شوند. در مدت یک چرخه اِنزوتیک (چرخه همه‌گیری بومی متعلق به گونه‌های خاصی از جانوران)، این باکتری با نرخ پایینی بین جمعیت‌های جوندگان گردش می‌کند و از آنجا که شیوع گسترده‌ای پیدا نمی‌کند معمولا حتی قابل شناسایی نیست. اما زمانی‌که- درمدت یک چرخه اپیزوتیک (چرخه همه‌گیری بین جانوران گونه‌های مختلف)- وارد بدن گونه‌های دیگر می‌شود انسان‌ درمعرض خطر بسیار بالای ابتلا به طاعون قرار می‌گیرند.

بدنام‌ترین طاعون‌های تاریخ

به‌طور مشخص، سه عالم‌گیری مهلک از این بیماری در تاریخ ثبت شده است. اولین بحران ناشی از این بیماری که با دقت در تاریخ مستند شده طاعون ژوستینین است که نامش را از ژوستینین اول، امپراتور بیزانس می‌گیرد که به طاعون مبتلا شد اما جان سالم به‌ در برد. این بیماری‌ که در بهار سال ۵۴۲ میلادی به شهر قسطنطنیه (استانبول امروزی) رسید مناطق وسیعی از امپراتوری ساسانی و امپراتوری رُم شرقی (امپراتوری بیزانس) و دریای مدیترانه را در بر گرفت و بعدها به آسیای صغیر، یونان و ایتالیا رسید.

مورخان باستان، فقط در قسطنطنیه روزی ۱۰ هزار مرگ را ثبت کردند و تخمین‌های امروزی نشان می‌دهد که این عالم‌گیری در مجموع باعث مرگ ۱۰۰ میلیون نفر شده است. موج دوم این بیماری که یک‌قرن بعد در قلمرو ساسانیان شیوع پیدا کرد و به طاعون شیرویه معروف شد، نیمی از جمعیت ایران آن‌زمان را کشت.

اما بدنام‌ترین شیوع طاعون که به «مرگ سیاه» هم شهرت یافت عالم‌گیری وسیعی از نوع طاعون خیارکی است که آسیا و اروپا را درنوردید. اعتقاد براین است که این بیماری در سال ۱۳۳۴ میلادی از چین آغاز شد و اواخر دهه ۱۳۴۰ میلادی از راه بنادر سیسیل به اروپا راه یافت. موج اول این بیماری که بین سال‌های ۱۳۳۴ تا ۱۳۵۳ میلادی به‌طول انجامید فقط در اروپا موجب مرگ ۲۵ میلیون نفر (حدود یک‌سوم جمعیت آن‌زمان اروپا) شد و در کل، بین ۷۰ تا ۲۰۰ میلیون قربانی بر جای گذاشت.

اعتقاد براین است که مرگ سیاه به‌مدت چند سده باقی ماند و برای مثال، طاعون بزرگ لندن که بین سال‌های ۱۶۶۵ تا ۱۶۶۶ از جمعیت حدود ۴۵۰ هزار نفری این شهر جان بیش از ۱۰۰ هزار نفر را گرفت و طاعون بزرگ مارسی در سال ۱۷۲۰ که نیمی از جمعیت ۱۰۰ هزار نفری شهر مارسی را کشت هم دوره‌های اوج دیگری از همان مرگ سیاه هستند.

سومین عالم‌گیری بزرگ طاعون خیارکی در تاریخ بشر هم همچون مرگ سیاه از چین و از شهر کانتون (گوانگ‌ژوی امروزی) در ژانویه ۱۸۹۴ آغاز شد و تا ماه ژوئن ۸۰ هزار نفر را در این شهر کشت. انتقال روزانه آب این منطقه به هنگ‌کنگ سبب شد که این بیماری به‌سرعت گسترش یابد و سپس از نیمه دوم قرن نوزدهم تا اوایل قرن بیستم از راه مسیرهای کشتیرانی و ازطریق دیگر شهرهای بندری در سراسر جهان پخش شود. براساس اسناد سازمان جهانی بهداشت، این عالم‌گیری رسما تا سال ۱۹۵۹ یعنی تا زمانی‌که سالانه ۲۰۰ نفر را در دنیا می‌کشت فعال بود.

طاعون در جهان امروزی

طاعون هنوز هم در بخش‌های مختلفی از جهان وجود دارد و به‌طور فعال از سوی سازمان جهانی بهداشت و مراکز ویژه کنترل و پیش‌گیری بیماری‌ها رصد می‌شود. از دهه ۱۹۹۰ تا کنون بیشترین موارد ثبت‌شده طاعون مربوط به آفریقا بوده‌ است. بین سال‌های ۲۰۰۴ تا ۲۰۱۴ جمهوری دموکراتیک کنگو با ۴۶۳۰ مورد ابتلا و ۳۴۹ مورد مرگ، بیشترین آمار ابتلا به طاعون را ثبت کرده است. ایالات‌متحده، چین، هند، ویتنام و مغولستان در شمار کشورهایی هستند که در سال‌های اخیر موارد طاعون در آنها محرز شده است.

درمان دارویی و واکسن

طاعون خیارکی، طاعون عفونتی خون و طاعون ریوی سه‌نوع طاعون مهم هستند و از این‌میان طاعون خیارکی از همه معروف‌تر و مرگبارتر است که از طریق نیش کک یا گازگرفتگی جوندگان منتقل می‌شود.

واکسنی که برای مقابله با باکتری یرسینیا پستیس استفاده می‌شود از نوع باکتری غیرفعال است که از دهه ۱۸۹۰ میلادی وجود دارد اما در مبارزه با طاعون ریوی اثربخشی چندانی ندارد و بیشتر درمورد کسانی به‌کار می‌رود که به‌حتم در محیط‌های همجوار با جوندگان و حشراتی چون کک قرار دارند.

امروزه، تشخیص به‌موقع و درمان‌های آنتی‌بیوتیکی و همچنین کنترل و به‌ حداقل‌رساندن تماس‌ انسان با کک‌ها و جوندگان از طریق استفاده از سموم و افزایش سطح بهداشت، بهترین راه‌حل‌ها برای مقابله با این بیماری به‌شمار می‌روند.